aboutsummaryrefslogtreecommitdiff
path: root/nl_NL.ISO8859-1/books/handbook/disks/chapter.xml
blob: a73bbee255c2327405fda3c779f3ccb2ee1b3bc5 (plain) (blame)
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
152
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177
178
179
180
181
182
183
184
185
186
187
188
189
190
191
192
193
194
195
196
197
198
199
200
201
202
203
204
205
206
207
208
209
210
211
212
213
214
215
216
217
218
219
220
221
222
223
224
225
226
227
228
229
230
231
232
233
234
235
236
237
238
239
240
241
242
243
244
245
246
247
248
249
250
251
252
253
254
255
256
257
258
259
260
261
262
263
264
265
266
267
268
269
270
271
272
273
274
275
276
277
278
279
280
281
282
283
284
285
286
287
288
289
290
291
292
293
294
295
296
297
298
299
300
301
302
303
304
305
306
307
308
309
310
311
312
313
314
315
316
317
318
319
320
321
322
323
324
325
326
327
328
329
330
331
332
333
334
335
336
337
338
339
340
341
342
343
344
345
346
347
348
349
350
351
352
353
354
355
356
357
358
359
360
361
362
363
364
365
366
367
368
369
370
371
372
373
374
375
376
377
378
379
380
381
382
383
384
385
386
387
388
389
390
391
392
393
394
395
396
397
398
399
400
401
402
403
404
405
406
407
408
409
410
411
412
413
414
415
416
417
418
419
420
421
422
423
424
425
426
427
428
429
430
431
432
433
434
435
436
437
438
439
440
441
442
443
444
445
446
447
448
449
450
451
452
453
454
455
456
457
458
459
460
461
462
463
464
465
466
467
468
469
470
471
472
473
474
475
476
477
478
479
480
481
482
483
484
485
486
487
488
489
490
491
492
493
494
495
496
497
498
499
500
501
502
503
504
505
506
507
508
509
510
511
512
513
514
515
516
517
518
519
520
521
522
523
524
525
526
527
528
529
530
531
532
533
534
535
536
537
538
539
540
541
542
543
544
545
546
547
548
549
550
551
552
553
554
555
556
557
558
559
560
561
562
563
564
565
566
567
568
569
570
571
572
573
574
575
576
577
578
579
580
581
582
583
584
585
586
587
588
589
590
591
592
593
594
595
596
597
598
599
600
601
602
603
604
605
606
607
608
609
610
611
612
613
614
615
616
617
618
619
620
621
622
623
624
625
626
627
628
629
630
631
632
633
634
635
636
637
638
639
640
641
642
643
644
645
646
647
648
649
650
651
652
653
654
655
656
657
658
659
660
661
662
663
664
665
666
667
668
669
670
671
672
673
674
675
676
677
678
679
680
681
682
683
684
685
686
687
688
689
690
691
692
693
694
695
696
697
698
699
700
701
702
703
704
705
706
707
708
709
710
711
712
713
714
715
716
717
718
719
720
721
722
723
724
725
726
727
728
729
730
731
732
733
734
735
736
737
738
739
740
741
742
743
744
745
746
747
748
749
750
751
752
753
754
755
756
757
758
759
760
761
762
763
764
765
766
767
768
769
770
771
772
773
774
775
776
777
778
779
780
781
782
783
784
785
786
787
788
789
790
791
792
793
794
795
796
797
798
799
800
801
802
803
804
805
806
807
808
809
810
811
812
813
814
815
816
817
818
819
820
821
822
823
824
825
826
827
828
829
830
831
832
833
834
835
836
837
838
839
840
841
842
843
844
845
846
847
848
849
850
851
852
853
854
855
856
857
858
859
860
861
862
863
864
865
866
867
868
869
870
871
872
873
874
875
876
877
878
879
880
881
882
883
884
885
886
887
888
889
890
891
892
893
894
895
896
897
898
899
900
901
902
903
904
905
906
907
908
909
910
911
912
913
914
915
916
917
918
919
920
921
922
923
924
925
926
927
928
929
930
931
932
933
934
935
936
937
938
939
940
941
942
943
944
945
946
947
948
949
950
951
952
953
954
955
956
957
958
959
960
961
962
963
964
965
966
967
968
969
970
971
972
973
974
975
976
977
978
979
980
981
982
983
984
985
986
987
988
989
990
991
992
993
994
995
996
997
998
999
1000
1001
1002
1003
1004
1005
1006
1007
1008
1009
1010
1011
1012
1013
1014
1015
1016
1017
1018
1019
1020
1021
1022
1023
1024
1025
1026
1027
1028
1029
1030
1031
1032
1033
1034
1035
1036
1037
1038
1039
1040
1041
1042
1043
1044
1045
1046
1047
1048
1049
1050
1051
1052
1053
1054
1055
1056
1057
1058
1059
1060
1061
1062
1063
1064
1065
1066
1067
1068
1069
1070
1071
1072
1073
1074
1075
1076
1077
1078
1079
1080
1081
1082
1083
1084
1085
1086
1087
1088
1089
1090
1091
1092
1093
1094
1095
1096
1097
1098
1099
1100
1101
1102
1103
1104
1105
1106
1107
1108
1109
1110
1111
1112
1113
1114
1115
1116
1117
1118
1119
1120
1121
1122
1123
1124
1125
1126
1127
1128
1129
1130
1131
1132
1133
1134
1135
1136
1137
1138
1139
1140
1141
1142
1143
1144
1145
1146
1147
1148
1149
1150
1151
1152
1153
1154
1155
1156
1157
1158
1159
1160
1161
1162
1163
1164
1165
1166
1167
1168
1169
1170
1171
1172
1173
1174
1175
1176
1177
1178
1179
1180
1181
1182
1183
1184
1185
1186
1187
1188
1189
1190
1191
1192
1193
1194
1195
1196
1197
1198
1199
1200
1201
1202
1203
1204
1205
1206
1207
1208
1209
1210
1211
1212
1213
1214
1215
1216
1217
1218
1219
1220
1221
1222
1223
1224
1225
1226
1227
1228
1229
1230
1231
1232
1233
1234
1235
1236
1237
1238
1239
1240
1241
1242
1243
1244
1245
1246
1247
1248
1249
1250
1251
1252
1253
1254
1255
1256
1257
1258
1259
1260
1261
1262
1263
1264
1265
1266
1267
1268
1269
1270
1271
1272
1273
1274
1275
1276
1277
1278
1279
1280
1281
1282
1283
1284
1285
1286
1287
1288
1289
1290
1291
1292
1293
1294
1295
1296
1297
1298
1299
1300
1301
1302
1303
1304
1305
1306
1307
1308
1309
1310
1311
1312
1313
1314
1315
1316
1317
1318
1319
1320
1321
1322
1323
1324
1325
1326
1327
1328
1329
1330
1331
1332
1333
1334
1335
1336
1337
1338
1339
1340
1341
1342
1343
1344
1345
1346
1347
1348
1349
1350
1351
1352
1353
1354
1355
1356
1357
1358
1359
1360
1361
1362
1363
1364
1365
1366
1367
1368
1369
1370
1371
1372
1373
1374
1375
1376
1377
1378
1379
1380
1381
1382
1383
1384
1385
1386
1387
1388
1389
1390
1391
1392
1393
1394
1395
1396
1397
1398
1399
1400
1401
1402
1403
1404
1405
1406
1407
1408
1409
1410
1411
1412
1413
1414
1415
1416
1417
1418
1419
1420
1421
1422
1423
1424
1425
1426
1427
1428
1429
1430
1431
1432
1433
1434
1435
1436
1437
1438
1439
1440
1441
1442
1443
1444
1445
1446
1447
1448
1449
1450
1451
1452
1453
1454
1455
1456
1457
1458
1459
1460
1461
1462
1463
1464
1465
1466
1467
1468
1469
1470
1471
1472
1473
1474
1475
1476
1477
1478
1479
1480
1481
1482
1483
1484
1485
1486
1487
1488
1489
1490
1491
1492
1493
1494
1495
1496
1497
1498
1499
1500
1501
1502
1503
1504
1505
1506
1507
1508
1509
1510
1511
1512
1513
1514
1515
1516
1517
1518
1519
1520
1521
1522
1523
1524
1525
1526
1527
1528
1529
1530
1531
1532
1533
1534
1535
1536
1537
1538
1539
1540
1541
1542
1543
1544
1545
1546
1547
1548
1549
1550
1551
1552
1553
1554
1555
1556
1557
1558
1559
1560
1561
1562
1563
1564
1565
1566
1567
1568
1569
1570
1571
1572
1573
1574
1575
1576
1577
1578
1579
1580
1581
1582
1583
1584
1585
1586
1587
1588
1589
1590
1591
1592
1593
1594
1595
1596
1597
1598
1599
1600
1601
1602
1603
1604
1605
1606
1607
1608
1609
1610
1611
1612
1613
1614
1615
1616
1617
1618
1619
1620
1621
1622
1623
1624
1625
1626
1627
1628
1629
1630
1631
1632
1633
1634
1635
1636
1637
1638
1639
1640
1641
1642
1643
1644
1645
1646
1647
1648
1649
1650
1651
1652
1653
1654
1655
1656
1657
1658
1659
1660
1661
1662
1663
1664
1665
1666
1667
1668
1669
1670
1671
1672
1673
1674
1675
1676
1677
1678
1679
1680
1681
1682
1683
1684
1685
1686
1687
1688
1689
1690
1691
1692
1693
1694
1695
1696
1697
1698
1699
1700
1701
1702
1703
1704
1705
1706
1707
1708
1709
1710
1711
1712
1713
1714
1715
1716
1717
1718
1719
1720
1721
1722
1723
1724
1725
1726
1727
1728
1729
1730
1731
1732
1733
1734
1735
1736
1737
1738
1739
1740
1741
1742
1743
1744
1745
1746
1747
1748
1749
1750
1751
1752
1753
1754
1755
1756
1757
1758
1759
1760
1761
1762
1763
1764
1765
1766
1767
1768
1769
1770
1771
1772
1773
1774
1775
1776
1777
1778
1779
1780
1781
1782
1783
1784
1785
1786
1787
1788
1789
1790
1791
1792
1793
1794
1795
1796
1797
1798
1799
1800
1801
1802
1803
1804
1805
1806
1807
1808
1809
1810
1811
1812
1813
1814
1815
1816
1817
1818
1819
1820
1821
1822
1823
1824
1825
1826
1827
1828
1829
1830
1831
1832
1833
1834
1835
1836
1837
1838
1839
1840
1841
1842
1843
1844
1845
1846
1847
1848
1849
1850
1851
1852
1853
1854
1855
1856
1857
1858
1859
1860
1861
1862
1863
1864
1865
1866
1867
1868
1869
1870
1871
1872
1873
1874
1875
1876
1877
1878
1879
1880
1881
1882
1883
1884
1885
1886
1887
1888
1889
1890
1891
1892
1893
1894
1895
1896
1897
1898
1899
1900
1901
1902
1903
1904
1905
1906
1907
1908
1909
1910
1911
1912
1913
1914
1915
1916
1917
1918
1919
1920
1921
1922
1923
1924
1925
1926
1927
1928
1929
1930
1931
1932
1933
1934
1935
1936
1937
1938
1939
1940
1941
1942
1943
1944
1945
1946
1947
1948
1949
1950
1951
1952
1953
1954
1955
1956
1957
1958
1959
1960
1961
1962
1963
1964
1965
1966
1967
1968
1969
1970
1971
1972
1973
1974
1975
1976
1977
1978
1979
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2018
2019
2020
2021
2022
2023
2024
2025
2026
2027
2028
2029
2030
2031
2032
2033
2034
2035
2036
2037
2038
2039
2040
2041
2042
2043
2044
2045
2046
2047
2048
2049
2050
2051
2052
2053
2054
2055
2056
2057
2058
2059
2060
2061
2062
2063
2064
2065
2066
2067
2068
2069
2070
2071
2072
2073
2074
2075
2076
2077
2078
2079
2080
2081
2082
2083
2084
2085
2086
2087
2088
2089
2090
2091
2092
2093
2094
2095
2096
2097
2098
2099
2100
2101
2102
2103
2104
2105
2106
2107
2108
2109
2110
2111
2112
2113
2114
2115
2116
2117
2118
2119
2120
2121
2122
2123
2124
2125
2126
2127
2128
2129
2130
2131
2132
2133
2134
2135
2136
2137
2138
2139
2140
2141
2142
2143
2144
2145
2146
2147
2148
2149
2150
2151
2152
2153
2154
2155
2156
2157
2158
2159
2160
2161
2162
2163
2164
2165
2166
2167
2168
2169
2170
2171
2172
2173
2174
2175
2176
2177
2178
2179
2180
2181
2182
2183
2184
2185
2186
2187
2188
2189
2190
2191
2192
2193
2194
2195
2196
2197
2198
2199
2200
2201
2202
2203
2204
2205
2206
2207
2208
2209
2210
2211
2212
2213
2214
2215
2216
2217
2218
2219
2220
2221
2222
2223
2224
2225
2226
2227
2228
2229
2230
2231
2232
2233
2234
2235
2236
2237
2238
2239
2240
2241
2242
2243
2244
2245
2246
2247
2248
2249
2250
2251
2252
2253
2254
2255
2256
2257
2258
2259
2260
2261
2262
2263
2264
2265
2266
2267
2268
2269
2270
2271
2272
2273
2274
2275
2276
2277
2278
2279
2280
2281
2282
2283
2284
2285
2286
2287
2288
2289
2290
2291
2292
2293
2294
2295
2296
2297
2298
2299
2300
2301
2302
2303
2304
2305
2306
2307
2308
2309
2310
2311
2312
2313
2314
2315
2316
2317
2318
2319
2320
2321
2322
2323
2324
2325
2326
2327
2328
2329
2330
2331
2332
2333
2334
2335
2336
2337
2338
2339
2340
2341
2342
2343
2344
2345
2346
2347
2348
2349
2350
2351
2352
2353
2354
2355
2356
2357
2358
2359
2360
2361
2362
2363
2364
2365
2366
2367
2368
2369
2370
2371
2372
2373
2374
2375
2376
2377
2378
2379
2380
2381
2382
2383
2384
2385
2386
2387
2388
2389
2390
2391
2392
2393
2394
2395
2396
2397
2398
2399
2400
2401
2402
2403
2404
2405
2406
2407
2408
2409
2410
2411
2412
2413
2414
2415
2416
2417
2418
2419
2420
2421
2422
2423
2424
2425
2426
2427
2428
2429
2430
2431
2432
2433
2434
2435
2436
2437
2438
2439
2440
2441
2442
2443
2444
2445
2446
2447
2448
2449
2450
2451
2452
2453
2454
2455
2456
2457
2458
2459
2460
2461
2462
2463
2464
2465
2466
2467
2468
2469
2470
2471
2472
2473
2474
2475
2476
2477
2478
2479
2480
2481
2482
2483
2484
2485
2486
2487
2488
2489
2490
2491
2492
2493
2494
2495
2496
2497
2498
2499
2500
2501
2502
2503
2504
2505
2506
2507
2508
2509
2510
2511
2512
2513
2514
2515
2516
2517
2518
2519
2520
2521
2522
2523
2524
2525
2526
2527
2528
2529
2530
2531
2532
2533
2534
2535
2536
2537
2538
2539
2540
2541
2542
2543
2544
2545
2546
2547
2548
2549
2550
2551
2552
2553
2554
2555
2556
2557
2558
2559
2560
2561
2562
2563
2564
2565
2566
2567
2568
2569
2570
2571
2572
2573
2574
2575
2576
2577
2578
2579
2580
2581
2582
2583
2584
2585
2586
2587
2588
2589
2590
2591
2592
2593
2594
2595
2596
2597
2598
2599
2600
2601
2602
2603
2604
2605
2606
2607
2608
2609
2610
2611
2612
2613
2614
2615
2616
2617
2618
2619
2620
2621
2622
2623
2624
2625
2626
2627
2628
2629
2630
2631
2632
2633
2634
2635
2636
2637
2638
2639
2640
2641
2642
2643
2644
2645
2646
2647
2648
2649
2650
2651
2652
2653
2654
2655
2656
2657
2658
2659
2660
2661
2662
2663
2664
2665
2666
2667
2668
2669
2670
2671
2672
2673
2674
2675
2676
2677
2678
2679
2680
2681
2682
2683
2684
2685
2686
2687
2688
2689
2690
2691
2692
2693
2694
2695
2696
2697
2698
2699
2700
2701
2702
2703
2704
2705
2706
2707
2708
2709
2710
2711
2712
2713
2714
2715
2716
2717
2718
2719
2720
2721
2722
2723
2724
2725
2726
2727
2728
2729
2730
2731
2732
2733
2734
2735
2736
2737
2738
2739
2740
2741
2742
2743
2744
2745
2746
2747
2748
2749
2750
2751
2752
2753
2754
2755
2756
2757
2758
2759
2760
2761
2762
2763
2764
2765
2766
2767
2768
2769
2770
2771
2772
2773
2774
2775
2776
2777
2778
2779
2780
2781
2782
2783
2784
2785
2786
2787
2788
2789
2790
2791
2792
2793
2794
2795
2796
2797
2798
2799
2800
2801
2802
2803
2804
2805
2806
2807
2808
2809
2810
2811
2812
2813
2814
2815
2816
2817
2818
2819
2820
2821
2822
2823
2824
2825
2826
2827
2828
2829
2830
2831
2832
2833
2834
2835
2836
2837
2838
2839
2840
2841
2842
2843
2844
2845
2846
2847
2848
2849
2850
2851
2852
2853
2854
2855
2856
2857
2858
2859
2860
2861
2862
2863
2864
2865
2866
2867
2868
2869
2870
2871
2872
2873
2874
2875
2876
2877
2878
2879
2880
2881
2882
2883
2884
2885
2886
2887
2888
2889
2890
2891
2892
2893
2894
2895
2896
2897
2898
2899
2900
2901
2902
2903
2904
2905
2906
2907
2908
2909
2910
2911
2912
2913
2914
2915
2916
2917
2918
2919
2920
2921
2922
2923
2924
2925
2926
2927
2928
2929
2930
2931
2932
2933
2934
2935
2936
2937
2938
2939
2940
2941
2942
2943
2944
2945
2946
2947
2948
2949
2950
2951
2952
2953
2954
2955
2956
2957
2958
2959
2960
2961
2962
2963
2964
2965
2966
2967
2968
2969
2970
2971
2972
2973
2974
2975
2976
2977
2978
2979
2980
2981
2982
2983
2984
2985
2986
2987
2988
2989
2990
2991
2992
2993
2994
2995
2996
2997
2998
2999
3000
3001
3002
3003
3004
3005
3006
3007
3008
3009
3010
3011
3012
3013
3014
3015
3016
3017
3018
3019
3020
3021
3022
3023
3024
3025
3026
3027
3028
3029
3030
3031
3032
3033
3034
3035
3036
3037
3038
3039
3040
3041
3042
3043
3044
3045
3046
3047
3048
3049
3050
3051
3052
3053
3054
3055
3056
3057
3058
3059
3060
3061
3062
3063
3064
3065
3066
3067
3068
3069
3070
3071
3072
3073
3074
3075
3076
3077
3078
3079
3080
3081
3082
3083
3084
3085
3086
3087
3088
3089
3090
3091
3092
3093
3094
3095
3096
3097
3098
3099
3100
3101
3102
3103
3104
3105
3106
3107
3108
3109
3110
3111
3112
3113
3114
3115
3116
3117
3118
3119
3120
3121
3122
3123
3124
3125
3126
3127
3128
3129
3130
3131
3132
3133
3134
3135
3136
3137
3138
3139
3140
3141
3142
3143
3144
3145
3146
3147
3148
3149
3150
3151
3152
3153
3154
3155
3156
3157
3158
3159
3160
3161
3162
3163
3164
3165
3166
3167
3168
3169
3170
3171
3172
3173
3174
3175
3176
3177
3178
3179
3180
3181
3182
3183
3184
3185
3186
3187
3188
3189
3190
3191
3192
3193
3194
3195
3196
3197
3198
3199
3200
3201
3202
3203
3204
3205
3206
3207
3208
3209
3210
3211
3212
3213
3214
3215
3216
3217
3218
3219
3220
3221
3222
3223
3224
3225
3226
3227
3228
3229
3230
3231
3232
3233
3234
3235
3236
3237
3238
3239
3240
3241
3242
3243
3244
3245
3246
3247
3248
3249
3250
3251
3252
3253
3254
3255
3256
3257
3258
3259
3260
3261
3262
3263
3264
3265
3266
3267
3268
3269
3270
3271
3272
3273
3274
3275
3276
3277
3278
3279
3280
3281
3282
3283
3284
3285
3286
3287
3288
3289
3290
3291
3292
3293
3294
3295
3296
3297
3298
3299
3300
3301
3302
3303
3304
3305
3306
3307
3308
3309
3310
3311
3312
3313
3314
3315
3316
3317
3318
3319
3320
3321
3322
3323
3324
3325
3326
3327
3328
3329
3330
3331
3332
3333
3334
3335
3336
3337
3338
3339
3340
3341
3342
3343
3344
3345
3346
3347
3348
3349
3350
3351
3352
3353
3354
3355
3356
3357
3358
3359
3360
3361
3362
3363
3364
3365
3366
3367
3368
3369
3370
3371
3372
3373
3374
3375
3376
3377
3378
3379
3380
3381
3382
3383
3384
3385
3386
3387
3388
3389
3390
3391
3392
3393
3394
3395
3396
3397
3398
3399
3400
3401
3402
3403
3404
3405
3406
3407
3408
3409
3410
3411
3412
3413
3414
3415
3416
3417
3418
3419
3420
3421
3422
3423
3424
3425
3426
3427
3428
3429
3430
3431
3432
3433
3434
3435
3436
3437
3438
3439
3440
3441
3442
3443
3444
3445
3446
3447
3448
3449
3450
3451
3452
3453
3454
3455
3456
3457
3458
3459
3460
3461
3462
3463
3464
3465
3466
3467
3468
3469
3470
3471
3472
3473
3474
3475
3476
3477
3478
3479
3480
3481
3482
3483
3484
3485
3486
3487
3488
3489
3490
3491
3492
3493
3494
3495
3496
3497
3498
3499
3500
3501
3502
3503
3504
3505
3506
3507
3508
3509
3510
3511
3512
3513
3514
3515
3516
3517
3518
3519
3520
3521
3522
3523
3524
3525
3526
3527
3528
3529
3530
3531
3532
3533
3534
3535
3536
3537
3538
3539
3540
3541
3542
3543
3544
3545
3546
3547
3548
3549
3550
3551
3552
3553
3554
3555
3556
3557
3558
3559
3560
3561
3562
3563
3564
3565
3566
3567
3568
3569
3570
3571
3572
3573
3574
3575
3576
3577
3578
3579
3580
3581
3582
3583
3584
3585
3586
3587
3588
3589
3590
3591
3592
3593
3594
3595
3596
3597
3598
3599
3600
3601
3602
3603
3604
3605
3606
3607
3608
3609
3610
3611
3612
3613
3614
3615
3616
3617
3618
3619
3620
3621
3622
3623
3624
3625
3626
3627
3628
3629
3630
3631
3632
3633
3634
3635
3636
3637
3638
3639
3640
3641
3642
3643
3644
3645
3646
3647
3648
3649
3650
3651
3652
3653
3654
3655
3656
3657
3658
3659
3660
3661
3662
3663
3664
3665
3666
3667
3668
3669
3670
3671
3672
3673
3674
3675
3676
3677
3678
3679
3680
3681
3682
3683
3684
3685
3686
3687
3688
3689
3690
3691
3692
3693
3694
3695
3696
3697
3698
3699
3700
3701
3702
3703
3704
3705
3706
3707
3708
3709
3710
3711
3712
3713
3714
3715
3716
3717
3718
3719
3720
3721
3722
3723
3724
3725
3726
3727
3728
3729
3730
3731
3732
3733
3734
3735
3736
3737
3738
3739
3740
3741
3742
3743
3744
3745
3746
3747
3748
3749
3750
3751
3752
3753
3754
3755
3756
3757
3758
3759
3760
3761
3762
3763
3764
3765
3766
3767
3768
3769
3770
3771
3772
3773
3774
3775
3776
3777
3778
3779
3780
3781
3782
3783
3784
3785
3786
3787
3788
3789
3790
3791
3792
3793
3794
3795
3796
3797
3798
3799
3800
3801
3802
3803
3804
3805
3806
3807
3808
3809
3810
3811
3812
3813
3814
3815
3816
3817
3818
3819
3820
3821
3822
3823
3824
3825
3826
3827
3828
3829
3830
3831
3832
3833
3834
3835
3836
3837
3838
3839
3840
3841
3842
3843
3844
3845
3846
3847
3848
3849
3850
3851
3852
3853
3854
3855
3856
3857
3858
3859
3860
3861
3862
3863
3864
3865
3866
3867
3868
3869
3870
3871
3872
3873
3874
3875
3876
3877
3878
3879
3880
3881
3882
3883
3884
3885
3886
3887
3888
3889
3890
3891
3892
3893
3894
3895
3896
3897
3898
3899
3900
3901
3902
3903
3904
3905
3906
3907
3908
3909
3910
3911
3912
3913
3914
3915
3916
3917
3918
3919
3920
3921
3922
3923
3924
3925
3926
3927
3928
3929
3930
3931
3932
3933
3934
3935
3936
3937
3938
3939
3940
3941
3942
3943
3944
3945
3946
3947
3948
3949
3950
3951
3952
3953
3954
3955
3956
3957
3958
3959
3960
3961
3962
3963
3964
3965
3966
3967
3968
3969
3970
3971
3972
3973
3974
3975
3976
3977
3978
3979
3980
3981
3982
3983
3984
3985
3986
3987
3988
3989
3990
3991
3992
3993
3994
3995
3996
3997
3998
3999
4000
4001
4002
4003
4004
4005
4006
4007
4008
4009
4010
4011
4012
4013
4014
4015
4016
4017
4018
4019
4020
4021
4022
4023
4024
4025
4026
4027
4028
4029
4030
4031
4032
4033
4034
4035
4036
4037
4038
4039
4040
4041
4042
4043
4044
4045
4046
4047
4048
4049
4050
4051
4052
4053
4054
4055
4056
4057
4058
4059
4060
4061
4062
4063
4064
4065
4066
4067
4068
4069
4070
4071
4072
4073
4074
4075
4076
4077
4078
4079
4080
4081
4082
4083
4084
4085
4086
4087
4088
4089
4090
4091
4092
4093
4094
4095
4096
4097
4098
4099
4100
4101
4102
4103
4104
4105
4106
4107
4108
4109
4110
4111
4112
4113
4114
4115
4116
4117
4118
4119
4120
4121
4122
4123
4124
4125
4126
4127
4128
4129
4130
4131
4132
4133
4134
4135
4136
4137
4138
4139
4140
4141
4142
4143
4144
4145
4146
4147
4148
4149
4150
4151
4152
4153
4154
4155
4156
4157
4158
4159
4160
4161
4162
4163
4164
4165
4166
4167
4168
4169
4170
4171
4172
4173
4174
4175
4176
4177
4178
4179
4180
4181
4182
4183
4184
4185
4186
4187
4188
4189
4190
4191
4192
4193
4194
4195
4196
4197
4198
4199
4200
4201
4202
4203
4204
4205
4206
4207
4208
4209
4210
4211
4212
4213
4214
4215
4216
4217
4218
4219
4220
4221
4222
4223
4224
4225
4226
4227
4228
4229
4230
4231
4232
4233
4234
4235
4236
4237
4238
4239
4240
4241
4242
4243
4244
4245
4246
4247
4248
4249
4250
4251
4252
4253
4254
4255
4256
4257
4258
4259
4260
4261
4262
4263
4264
4265
4266
4267
4268
4269
4270
4271
4272
4273
4274
4275
4276
4277
4278
4279
4280
4281
4282
4283
4284
4285
4286
4287
4288
4289
4290
4291
4292
4293
4294
4295
4296
4297
4298
4299
4300
4301
4302
4303
4304
4305
4306
4307
4308
4309
4310
4311
4312
4313
4314
4315
4316
4317
4318
4319
4320
4321
4322
4323
4324
4325
4326
4327
4328
4329
4330
4331
4332
4333
4334
4335
4336
4337
4338
4339
4340
4341
4342
4343
4344
4345
4346
4347
4348
4349
4350
4351
4352
4353
4354
4355
4356
4357
4358
4359
4360
4361
4362
4363
4364
4365
4366
4367
4368
4369
4370
4371
4372
4373
4374
4375
4376
4377
4378
4379
4380
4381
4382
4383
4384
4385
4386
4387
4388
4389
4390
4391
4392
4393
4394
4395
4396
4397
4398
4399
4400
4401
4402
4403
4404
4405
4406
4407
4408
4409
4410
4411
4412
4413
4414
4415
4416
4417
4418
4419
4420
4421
4422
4423
4424
4425
4426
4427
4428
4429
4430
4431
4432
4433
4434
4435
4436
4437
4438
4439
4440
4441
4442
4443
4444
4445
4446
4447
4448
4449
4450
4451
4452
4453
4454
4455
4456
4457
4458
4459
4460
4461
4462
4463
4464
4465
4466
4467
4468
4469
4470
4471
4472
4473
4474
4475
4476
4477
4478
4479
4480
4481
4482
4483
4484
4485
4486
4487
4488
4489
4490
4491
4492
4493
4494
4495
4496
4497
4498
4499
4500
4501
4502
4503
4504
4505
4506
4507
4508
4509
4510
4511
4512
4513
4514
4515
4516
4517
4518
4519
4520
4521
4522
4523
4524
4525
4526
4527
4528
4529
4530
4531
4532
4533
4534
4535
4536
4537
4538
4539
4540
4541
4542
4543
4544
4545
4546
4547
4548
4549
4550
4551
4552
4553
4554
4555
4556
4557
4558
4559
4560
4561
4562
4563
4564
4565
4566
4567
4568
4569
4570
4571
4572
4573
4574
4575
4576
4577
4578
4579
4580
4581
4582
4583
4584
4585
4586
4587
4588
4589
4590
4591
4592
4593
4594
4595
4596
4597
4598
4599
4600
4601
4602
4603
4604
4605
4606
4607
4608
4609
4610
4611
4612
4613
4614
4615
4616
4617
4618
4619
4620
4621
4622
4623
4624
4625
4626
4627
4628
4629
4630
4631
4632
4633
4634
4635
4636
4637
4638
4639
4640
4641
4642
4643
4644
4645
4646
4647
4648
4649
4650
4651
4652
4653
4654
4655
4656
4657
4658
4659
4660
4661
4662
4663
4664
4665
4666
4667
4668
4669
4670
4671
4672
4673
4674
4675
4676
4677
4678
4679
4680
4681
4682
4683
4684
4685
4686
4687
4688
4689
4690
4691
4692
4693
4694
4695
4696
4697
4698
4699
4700
4701
4702
4703
4704
4705
4706
4707
4708
4709
4710
4711
4712
4713
4714
4715
4716
4717
4718
4719
4720
4721
4722
4723
4724
4725
4726
4727
4728
4729
4730
4731
4732
4733
4734
4735
4736
4737
4738
4739
4740
4741
4742
4743
4744
4745
4746
4747
4748
4749
4750
4751
4752
4753
4754
4755
4756
4757
4758
4759
4760
4761
4762
4763
4764
4765
4766
4767
4768
4769
4770
4771
4772
4773
4774
4775
4776
4777
4778
4779
4780
4781
4782
4783
4784
4785
4786
4787
4788
4789
4790
4791
4792
4793
4794
4795
4796
4797
4798
4799
4800
4801
4802
4803
4804
4805
4806
4807
4808
4809
4810
4811
4812
4813
4814
4815
4816
4817
4818
4819
4820
4821
4822
4823
4824
4825
4826
4827
4828
4829
4830
4831
4832
4833
4834
4835
4836
4837
4838
4839
4840
4841
4842
4843
4844
4845
4846
4847
4848
4849
4850
4851
4852
4853
4854
4855
4856
4857
4858
4859
4860
4861
4862
4863
4864
4865
4866
4867
4868
4869
4870
4871
4872
4873
4874
4875
4876
4877
4878
4879
4880
4881
4882
4883
4884
4885
4886
4887
4888
4889
4890
4891
4892
4893
4894
4895
4896
4897
4898
4899
4900
4901
4902
4903
4904
4905
4906
4907
4908
4909
4910
4911
4912
4913
4914
4915
4916
4917
4918
4919
4920
4921
4922
4923
4924
4925
4926
4927
4928
4929
4930
4931
4932
4933
4934
4935
4936
4937
4938
4939
4940
4941
4942
4943
4944
4945
4946
4947
4948
4949
4950
4951
4952
4953
4954
4955
4956
4957
4958
4959
4960
4961
4962
4963
4964
4965
4966
4967
4968
4969
4970
4971
4972
4973
4974
4975
4976
4977
4978
4979
4980
4981
4982
4983
4984
4985
4986
4987
4988
4989
4990
4991
4992
4993
4994
4995
4996
4997
4998
4999
5000
5001
5002
5003
5004
5005
5006
5007
5008
5009
5010
5011
5012
5013
5014
5015
5016
5017
5018
5019
5020
5021
5022
5023
5024
5025
5026
5027
5028
5029
5030
5031
5032
5033
5034
5035
5036
5037
5038
5039
5040
5041
5042
5043
5044
5045
5046
5047
5048
5049
5050
5051
5052
5053
5054
5055
5056
5057
5058
5059
5060
5061
5062
5063
5064
5065
5066
5067
5068
5069
5070
5071
5072
5073
5074
5075
5076
5077
5078
5079
5080
5081
5082
5083
5084
5085
5086
5087
5088
5089
5090
5091
5092
5093
5094
5095
5096
5097
5098
5099
5100
5101
5102
5103
5104
5105
5106
5107
5108
5109
5110
5111
5112
5113
5114
5115
5116
5117
5118
5119
5120
5121
5122
5123
5124
5125
5126
5127
5128
5129
5130
5131
5132
5133
5134
5135
5136
5137
5138
5139
5140
5141
5142
5143
5144
5145
5146
5147
5148
5149
5150
5151
5152
5153
5154
5155
5156
5157
5158
5159
5160
5161
5162
5163
5164
5165
5166
5167
5168
5169
5170
5171
5172
5173
5174
5175
5176
5177
5178
5179
5180
5181
5182
5183
5184
5185
<?xml version="1.0" encoding="iso-8859-1" standalone="no"?>
<!--
     The FreeBSD Dutch Documentation Project

     $FreeBSD$

     %SOURCE%	en_US.ISO8859-1/books/handbook/disks/chapter.sgml
     %SRCID%	39606
-->

<chapter id="disks">
  <chapterinfo>
    <authorgroup>
      <author>
	<firstname>René</firstname>
	<surname>Ladan</surname>
	<contrib>Vertaald door </contrib>
      </author>
    </authorgroup>
  </chapterinfo>

  <title>Opslag</title>

  <sect1 id="disks-synopsis">
    <title>Overzicht</title>

    <para>Dit hoofdstuk behandelt het gebruik van schijven in &os;.
      Dit omvat geheugenschijven, schijven die met het netwerk
      verbonden zijn, SCSI/IDE-opslagapparaten en apparaten die gebruik
      maken van de USB-interface.</para>

    <para>Na het lezen van dit hoofdstuk weet de lezer:</para>

    <itemizedlist>
      <listitem>
	<para>Welke terminologie &os; gebruikt om de gegevensindeling
	  op een fysieke schijf te beschrijven (partities en
	  slices);</para>
      </listitem>

      <listitem>
	<para>Hoe aanvullende harde schijven aan een systeem toe te
	  voegen;</para>
      </listitem>

      <listitem>
	<para>Hoe &os; in te stellen om het gebruik te laten maken van
	  USB-opslagapparaten;</para>
      </listitem>

      <listitem>
	<para>Hoe virtuële bestandssystemen, zoals
	  geheugenschijven, aan te maken;</para>
      </listitem>

      <listitem>
	<para>Hoe quota te gebruiken om het schijfgebruik te
	  beperken;</para>
      </listitem>

      <listitem>
	<para>Hoe schijven te versleutelen om ze tegen inbrekers te
	  beschermen;</para>
      </listitem>

      <listitem>
	<para>Hoe vanuit &os; CD's en DVD's aan te maken en te
	  branden;</para>
      </listitem>

      <listitem>
	<para>Wat de verschillende mogelijkheden zijn voor opslagmedia
	  voor back-ups;</para>
      </listitem>

      <listitem>
	<para>Hoe back-upprogramma's te gebruiken die beschikbaar zijn
	  in &os;;</para>
      </listitem>

      <listitem>
	<para>Hoe een back-up naar diskettes te maken;</para>
      </listitem>

      <listitem>
	<para>Wat bestandssysteem snapshots zijn en hoe ze efficiënt te
	  gebruiken.</para>
      </listitem>
    </itemizedlist>

    <para>Aangeraden voorkennis:</para>

    <itemizedlist>
      <listitem>
	<para>Hoe een nieuwe &os;-kernel in te stellen en te
	  installeren (<xref linkend="kernelconfig"/>).</para>
      </listitem>
    </itemizedlist>
  </sect1>

  <sect1 id="disks-naming">
    <title>Apparaatnamen</title>

    <para>De volgende lijst noemt de fysieke opslagapparaten die in
      &os; ondersteund worden, samen met de bijhorende namen.</para>

    <table id="disk-naming-physical-table" frame="none">
      <title>Naamconventies voor fysieke Schijven</title>

      <tgroup cols="2">
	<thead>
	  <row>
	    <entry>Type medium</entry>

	    <entry>Apparaatnaam medium</entry>
	  </row>
	</thead>

	<tbody>
	  <row>
	    <entry>IDE harde schijven</entry>

	    <entry><literal>ad</literal></entry>
	  </row>

	  <row>
	    <entry>IDE CD-ROM-stations</entry>

	    <entry><literal>acd</literal></entry>
	  </row>

	  <row>
	    <entry>SCSI harde schijven en USB-apparaten voor
	      massa-opslag</entry>

	    <entry><literal>da</literal></entry>
	  </row>

	  <row>
	    <entry>SCSI CD-ROM-schijven</entry>

	    <entry><literal>cd</literal></entry>
	  </row>

	  <row>
	    <entry>Overige niet-standaard-CD-ROM-stations</entry>

	    <entry><literal>mcd</literal> voor Mitsumi CD-ROM en
	      <literal>scd</literal> voor Sony CD-ROM apparaten.</entry>
	  </row>

	  <row>
	    <entry>Diskettestations</entry>

	    <entry><literal>fd</literal></entry>
	  </row>

	  <row>
	    <entry>SCSI bandstations</entry>

	    <entry><literal>sa</literal></entry>
	  </row>

	  <row>
	    <entry>IDE bandstations</entry>

	    <entry><literal>ast</literal></entry>
	  </row>

	  <row>
	    <entry>Flashdrives</entry>

	    <entry><literal>fla</literal> voor &diskonchip;
	      flashapparaten</entry>
	  </row>

	  <row>
	    <entry>RAID-schijven</entry>

	    <entry><literal>aacd</literal> voor &adaptec; AdvancedRAID,
	      <literal>mlxd</literal> en <literal>mlyd</literal> voor
	      &mylex;, <literal>amrd</literal> voor AMI &megaraid;,
	      <literal>idad</literal> voor Compaq Smart RAID,
	      <literal>twed</literal> voor &tm.3ware; RAID.</entry>
	  </row>
	</tbody>
      </tgroup>
    </table>
  </sect1>

  <sect1 id="disks-adding">
    <sect1info>
      <authorgroup>
	<author>
	  <firstname>David</firstname>
	  <surname>O'Brien</surname>
	  <contrib>Origineel bijgedragen door </contrib>
	</author>
      </authorgroup>
      <!-- 26 april 1998 -->
    </sect1info>

    <title>Schijven toevoegen</title>

    <indexterm>
      <primary>schijven</primary>

      <secondary>toevoegen</secondary>
    </indexterm>

    <para>De volgende sectie beschrijft hoe een nieuwe <acronym>SCSI</acronym>
      schijf aan een machine toe te voegen die slechts een enkele drive heeft.
      Ten eerste dient de computer uitgeschakeld te worden en dient de
      schijf volgens de instructies van de computer, controller en
      schijffabrikant geïnstalleerd te worden.  Wegens de grote
      variéteiten om dit soort procedures uit te voeren, vallen
      de details buiten het bereik van dit document.</para>

    <para>Er dient als gebruiker <username>root</username> ingelogd te
      worden.  Nadat de schijf is toegevoegd, dient
      <filename>/var/run/dmesg.boot</filename> bekeken te worden om er
      zeker van te zijn dat de nieuwe schijf is gevonden.  Volgens het
      voorbeeld heet de nieuw toegevoegde schijf
      <devicename>da1</devicename> en die wordt aangekoppeld op
      <filename>/1</filename> (als er een IDE-schijf wordt toegevoegd,
      is de apparaatnaam <devicename>ad1</devicename>).</para>

    <indexterm><primary>partities</primary></indexterm>

    <indexterm><primary>slices</primary></indexterm>

    <indexterm><primary><command>fdisk</command></primary></indexterm>

    <para>&os; draait op IBM-PC-compatibele computers.  Daarom moet het
      rekening houden met de PC-BIOS-partities.  Deze wijken af van de
      traditionele BSD-partities.  Een PC-schijf bevat tot vier
      ingangen voor BIOS-partities.  Indien de schijf geheel aan &os;
      wordt gewijd, kan de <emphasis>toegewijde</emphasis>-modus
      gebruikt worden.  In het andere geval moet &os; binnen
      één van de vier PC-BIOS-partities draaien.  De
      PC-BIOS-partities worden door &os; <emphasis>slices</emphasis>
      genoemd om ze niet met de traditionele BSD-partities te
      verwarren.  Slices kunnen ook op een schijf worden gebruikt die
      toegewijd is aan &os;, maar in een computer zit die ook andere
      besturingssystemen heeft geïnstalleerd.  Dit is een goede
      manier om verwarring met het programma <command>fdisk</command>
      van andere, niet-&os; besturingssystemen te voorkomen.</para>

    <para>Als er met slices gewerkt wordt, wordt de schijf toegevoegd
      als <filename>/dev/da1s1e</filename>.  Dit moet worden gelezen
      als: SCSI-schijf, eenheid 1 (tweede SCSI-schijf), slice 1
      (PC-BIOS-partitie 1) en BSD-partitie <filename>e</filename>.  Als
      de schijf toegewijd is, wordt deze simpelweg als
      <filename>/dev/da1e</filename> toegevoegd.</para>

    <para>Omdat 32-bit-integers worden gebruikt om het aantal sectoren
      op te slaan, is &man.bsdlabel.8;
      beperkt tot 2^32-1 sectoren per schijf, wat
      meestal neerkomt op 2&nbsp;TB.  Het programma &man.fdisk.8; staat
      geen hogere startsector toe dan 2^32-1 en geen grotere lengte dan
      2^32-1, meestal worden hiermee partities tot 2&nbsp;TB begrensd
      en schijven tot 4&nbsp;TB.  Het formaat van &man.sunlabel.8; is
      beperkt tot 2^32-1 sectoren per partitie en 8 partities per
      schijf, in totaal dus 16&nbsp;TB.  Voor grotere schijven kan
      &man.gpart.8; worden gebruikt om <acronym>GPT</acronym>-partities aan te
      maken.  <acronym>GPT</acronym> heeft het bijkomende voordeel dat het niet
      tot 4 slices beperkt is.</para>

    <sect2>
      <title>&man.sysinstall.8; gebruiken</title>

      <indexterm>
	<primary><application>sysinstall</application></primary>

	<secondary>schijven toevoegen</secondary>
      </indexterm>

      <indexterm><primary>su</primary></indexterm>

      <procedure>
	<step>
	  <title>Navigeren door
	    <application>sysinstall</application></title>

	  <para><command>sysinstall</command>
	    kan gebruikt worden om een nieuwe schijf te
	    partitioneren en te labelen met eenvoudig te gebruiken
	    menu's.  Hiervoor dient òfwel als gebruiker
	    <username>root</username> ingelogd te zijn, òfwel
	    gebruik te worden gemaakt van <command>su</command>.  Draai
	    <command>sysinstall</command> en ga naar het menu
	    <literal>Configure</literal>.  Scroll binnen het
	    <literal>&os; Configuration Menu</literal> naar
	    beneden en kies de optie <literal>Fdisk</literal>.</para>
	</step>

	<step>
	  <title><application>fdisk</application>
	    partitie-bewerker</title>

	  <para>Eenmaal binnen <application>fdisk</application> kan op
	    <keycap>A</keycap> gedrukt worden om de gehele
	    schijf voor &os; te gebruiken.  Wanneer gevraagd wordt of
	    het systeem compatibel dient te blijven met mogelijk
	    toekomstige besturingssystemen, dient met
	    <literal>YES</literal> geantwoord te worden.  Met
	    <keycap>W</keycap> kunnen de veranderingen naar de
	    schijf worden geschreven.  Nu dient de FDISK-bewerker
	    verlaten te worden door op <keycap>Q</keycap> te drukken.
	    Vervolgens wordt er een vraag
	    gesteld over het <quote>Master Boot Record</quote>.  Omdat
	    er een schijf aan een reeds draaiend systeem wordt
	    toegevoegd, dient hier <literal>None</literal> gekozen te
	    worden.</para>
	</step>

	<step>
	  <title>Schijflabelbewerker</title>

	  <indexterm><primary>BSD-partities</primary></indexterm>

	  <para>Vervolgens dient <application>sysinstall</application>
	    verlaten en opnieuw gestart te worden.  Volg bovenstaande
	    aanwijzingen, maar kies deze keer voor de optie
	    <literal>Label</literal>.  Dit geeft toegang tot de
	    <literal>Disk Label Editor</literal>.   Hier worden de
	    traditionele BSD-partities aangemaakt.  Een schijf kan tot
	    acht partities bevatten, gelabeld <literal>a-h</literal>.
	    Enkele partitielabels hebben een speciale functie.  De
	    partitie <literal>a</literal> wordt gebruikt voor de
	    rootpartitie (<filename>/</filename>).  Alleen de
	    systeemschijf (bijvoorbeeld de schijf van waaruit opgestart
	    wordt) moet een partitie <literal>a</literal> hebben.  De
	    partitie <literal>b</literal> wordt voor swappartities
	    gebruikt, en het is mogelijk om vele schijven met
	    swappartities te hebben.  De partitie <literal>c</literal>
	    adresseert de gehele schijf in toegewijde modus, of de
	    gehele &os;-slice in slice-modus.  De andere partities zijn
	    voor algemeen gebruik.</para>

	  <para><application>sysinstall</application>'s Labelbewerker
	    heeft een voorkeur voor de partitie <literal>e</literal>
	    voor niet-root-niet-swap-partities.  Binnen de
	    Labelbewerker dient een enkel bestandssysteem te worden
	    aangemaakt door op <keycap>C</keycap> te drukken.  Kies
	    <literal>FS</literal> wanneer gevraagd wordt of dit een FS
	    (file system) of swap wordt, en geef een koppelpunt in
	    (bijvoorbeeld <filename>/mnt</filename>).  Wanneer een
	    schijf in post-installatie-modus wordt toegevoegd, maakt
	    <application>sysinstall</application> geen ingangen aan in
	    <filename>/etc/fstab</filename>, dus dan is het opgegeven
	    koppelpunt niet van belang.</para>

	  <para>Nu kan het nieuwe label naar de schijf worden
	    geschreven en er een bestandssysteem op aangemaakt worden.
	    Dit kan gedaan worden door op <keycap>W</keycap> te
	    drukken.  Fouten van <application>sysinstall</application>
	    dat de nieuwe partitie niet aankoppeld kon worden kunnen
	    genegeerd worden.  De Labelbewerker en
	    <application>sysinstall</application> kunnen nu volledig
	    verlaten worden.</para>
	</step>

	<step>
	  <title>Afronden</title>

	  <para>De laatste stap bestaat uit het bewerken van
	    <filename>/etc/fstab</filename> om hier een regel voor de
	    nieuwe schijf aan toe te voegen.</para>
	</step>
      </procedure>
    </sect2>

    <sect2>
      <title>Het gebruik van opdrachtregelgereedschappen</title>

      <sect3>
	<title>Het gebruik van slices</title>

	<para>Deze installatie zorgt ervoor dat de schijf correct
	  samenwerkt met andere besturingssystemen die eventueel op de
	  computer zijn geïnstalleerd en dat de
	  <command>fdisk</command>-gereedschappen van andere
	  besturingssystemen niet verward raken.  Het wordt aangeraden
	  om deze methode te gebruiken voor de installatie van nieuwe
	  schijven.  Gebruik de <literal>toegewijde</literal> modus
	  alleen als hier een goede reden voor bestaat!</para>

	<screen>&prompt.root; <userinput>dd if=/dev/zero of/dev/da1 bs=1k count=1</userinput>
&prompt.root; <userinput>fdisk -BI da1</userinput> # Initialiseer de nieuwe schijf.
&prompt.root; <userinput>bsdlabel -B -w da1s1 auto</userinput> # Label de schijf.
&prompt.root; <userinput>bsdlabel -e da1s1</userinput> # Bewerk de zojuist aangemaakte schijflabel en voeg partities toe.
&prompt.root; <userinput>mkdir -p /1</userinput>
&prompt.root; <userinput>newfs /dev/da1s1e</userinput> # Herhaal dit voor alle aangemaakte partities.
&prompt.root; <userinput>mount /dev/da1s1e /1</userinput> # Mount de partitie(s).
&prompt.root; <userinput>vi /etc/fstab</userinput> # Voeg de juiste regel(s) aan <filename>/etc/fstab</filename> toe.</screen>

	<para>Vervang voor een IDE-schijf <filename>da</filename> door
	  <filename>ad</filename>.</para>
      </sect3>

      <sect3>
	<title>Toegewijd</title>

	<indexterm><primary>OS/2</primary></indexterm>

	<para>Indien de nieuwe schijf niet met een ander
	  besturingssysteem gedeeld wordt, kan de
	  <literal>toegewijde</literal> modus gebruikt worden.  Denk
	  eraan dat deze modus besturingssystemen van Microsoft kan
	  verwarren.  Ze richten echter geen schade aan.  IBM's &os2;
	  <quote>fatsoeneert</quote> echter partities die het niet
	  begrijpt.</para>

	<screen>&prompt.root; <userinput>dd if=/dev/zero of=/dev/da1 bs=1k count=1</userinput>
&prompt.root; <userinput>bsdlabel -Bw da1 auto</userinput>
&prompt.root; <userinput>bsdlabel -e da1</userinput> # Maak de `e'-partitie aan.
&prompt.root; <userinput>newfs /dev/da1e</userinput>
&prompt.root; <userinput>mkdir -p /1</userinput>
&prompt.root; <userinput>vi /etc/fstab</userinput> # Voeg een regel voor /dev/da1e toe.
&prompt.root; <userinput>mount /1</userinput></screen>

	<para>Een alternatieve methode is:</para>

	<screen>&prompt.root; <userinput>dd if=/dev/zero of=/dev/da1 count=2</userinput>
&prompt.root; <userinput>bsdlabel /dev/da1 | bsdlabel -BR da1 /dev/stdin</userinput>
&prompt.root; <userinput>newfs /dev/da1e</userinput>
&prompt.root; <userinput>mkdir -p /1</userinput> # Voeg een regel voor /dev/da1e toe.
&prompt.root; <userinput>mount /1</userinput></screen>

      </sect3>
    </sect2>
  </sect1>

  <sect1 id="raid">
    <title>RAID</title>

    <sect2 id="raid-soft">
      <title>Software RAID</title>

      <sect3 id="ccd">
	<sect3info>
	  <authorgroup>
	    <author>
	      <firstname>Christopher</firstname>
	      <surname>Shumway</surname>
	      <contrib>Origineel werk van </contrib>
	    </author>
	  </authorgroup>

	  <authorgroup>
	    <author>
	      <firstname>Jim</firstname>
	      <surname>Brown</surname>
	      <contrib>Herzien door </contrib>
	    </author>
	  </authorgroup>
	</sect3info>

	<title>Concatenated Disk Driver (CCD) instellingen</title>

	<indexterm>
	  <primary>RAID</primary>

	  <secondary>softwarematig</secondary>
	</indexterm>

	<indexterm>
	  <primary>RAID</primary>

	  <secondary>CCD</secondary>
	</indexterm>

	<para>Bij het kiezen van een medium voor massa-opslag zijn de
	  belangrijkste afwegingen snelheid, betrouwbaarheid en kosten.
	  Het komt zelden voor dat alle drie in balans zijn.
	  Normaalgesproken is een snel, betrouwbaar apparaat voor
	  massa-opslag duur en kosten sparen gaat ten koste van
	  òfwel snelheid òfwel betrouwbaarheid.</para>

	<para>Bij het ontwerpen van het onderstaande systeem werd
	  primair op de kosten gelet, gevolgd door snelheid en als
	  laatste betrouwbaarheid.  De overdrachtsnelheid van gegevens
	  wordt voor dit systeem uiteindelijk beperkt door het netwerk.
	  En hoewel betrouwbaarheid erg belangrijk is, wordt
	  onderstaande CCD-schijf gebruikt voor het serven van on-line
	  gegevens die reeds volledig op CD-R's zijn geback-upt en
	  eenvoudig vervangen kunnen worden.</para>

	<para>De eerste stap in het kiezen van een
	  massa-opslagoplossing is het bepalen van de eigen
	  benodigdheden.  Indien snelheid belangrijker is dan
	  betrouwbaarheid of kosten, wijkt de oplossing af van het
	  systeem dat in deze sectie wordt beschreven.</para>

	<sect4 id="ccd-installhw">
	  <title>Hardware installeren</title>

	  <para>Als aanvulling op de IDE systeemschijf zijn drie
	    Western Digital IDE-schijven van 30&nbsp;GB, 5400&nbsp;RPM
	    vanuit de kern van de onderstaande CCD-schijf aanwezig, die
	    ongeveer 90&nbsp;GB aan on-line opslag bieden.  Ideaal
	    gezien heeft iedere IDE-schijf een eigen IDE-controller en
	    kabel, maar om de kosten te minimaliseren zijn geen
	    aanvullende IDE-kabels gebruikt.  In plaats hiervan zijn de
	    schijven zodanig met jumpers ingesteld dat elke
	    IDE-controller één master en
	    één slave heeft.</para>

	  <para>Tijdens het opnieuw opstarten werd het systeem-BIOS
	    zodanig ingesteld dat het automatisch de aangekoppelde
	    schijven detecteerde.  Het was belangrijker dat &os; ze
	    tijdens het opnieuw opstarten herkende:</para>

	  <programlisting>ad0: 19574MB &lt;WDC WD205BA&gt; [39770/16/63] at ata0-master UDMA33
ad1: 29333MB &lt;WDC WD307AA&gt; [59598/16/63] at ata0-slave UDMA33
ad2: 29333MB &lt;WDC WD307AA&gt; [59598/16/63] at ata1-master UDMA33
ad3: 29333MB &lt;WDC WD307AA&gt; [59598/16/63] at ata1-slave UDMA33</programlisting>

	  <note>
	    <para>Indien &os; niet alle schijven detecteert, moet
	      gecontroleerd worden of de jumpers juist zijn ingesteld.
	      De meeste IDE-schijven hebben ook een jumper voor
	      <quote>Cable Select</quote>.  Dit is
	      <emphasis>niet</emphasis> de jumper voor de
	      master/slave-instelling.  Voor hulp met het identificeren
	      van de juiste jumper dient de documentatie van de schijf
	      geraadpleegd te worden.</para>
	  </note>

	  <para>Vervolgens dient besloten te worden hoe ze deel gaan
	    uitmaken van het bestandssysteem.  Hiervoor dienen
	    &man.vinum.4; (<xref linkend="vinum-vinum"/>) en &man.ccd.4;
	    bestudeerd te worden.  Voor deze instellingen werd voor
	    &man.ccd.4; gekozen.</para>
	</sect4>

	<sect4 id="ccd-setup">
	  <title>CCD installeren</title>

	  <para>Het stuurprogramma &man.ccd.4; biedt de mogelijkheid om
	    meerdere identieke schijven aaneen te rijgen tot
	    één logisch bestandssysteem.  Om gebruik te
	    kunnen maken van &man.ccd.4; is een kernel met ingebouwde
	    ondersteuning voor &man.ccd.4; nodig.  De volgende regel
	    dient toegevoegd te worden aan het
	    kernelinstellingenbestand en de kernel dient opnieuw
	    gebouwd en geïnstalleerd te worden:</para>

	  <programlisting>device  ccd</programlisting>

	  <para>Om &man.ccd.4; te installeren dient eerst
	    &man.bsdlabel.8; gebruikt te worden om de schijven te
	    labelen:</para>

	  <programlisting>bsdlabel -w -ad1 auto
bsdlabel -w ad2 auto
bsdlabel -w ad3 auto</programlisting>

	  <para>Bovenstaande maakt een schijflabel aan voor
	    <devicename>ad1c</devicename>,
	    <devicename>ad2c</devicename> en
	    <devicename>ad3c</devicename> die de gehele schijf
	    beslaat.</para>

	  <para>Vervolgens dient het labeltype van de schijf veranderd
	    te worden.  Voor het bewerken van de schijven kan
	    &man.bsdlabel.8; gebruikt worden:</para>

	  <programlisting>bsdlabel -e ad1
bsdlabel -e ad2
bsdlabel -e ad3</programlisting>

	  <para>Dit zorgt ervoor dat het huidige schijflabel van elke
	    schijf met de tekstverwerker wordt geopend die door de
	    omgevingsvariabele <envar>EDITOR</envar> wordt
	    gespecificeerd, vaak &man.vi.1;.</para>

	  <para>Een ongewijzigd schijflabel ziet er ongeveer als volgt
	    uit:</para>

	  <programlisting>8 partitions:
# size	offset	fstype	[fsize	bsize bps/cpg]
c: 60074784 0 unused  0	0 0 # (Cyl. 0 - 59597)</programlisting>

	  <para>Er dient een nieuwe partitie <literal>e</literal>
	    toegevoegd te worden die door &man.ccd.4; gebruikt kan
	    worden.  Deze kan gewoonlijk van partitie
	    <literal>c</literal> overgenomen worden, maar het
	    <option>fstype</option> <emphasis>moet</emphasis>
	    <userinput>4.2BSD</userinput> zijn.  Het schijflabel ziet
	    er nu ongeveer als volgt uit:</para>

	  <programlisting>8 partitions:
# size	offset	fstype	[fsize	bsize bps/cpg]
c:  60074784  0	unused	0 0 0 # (Cyl. 0 - 59597)
e:  60074784  0	4.2BSD	0 0 0 #	(Cyl. 0 - 59597)</programlisting>
	</sect4>

	<sect4 id="ccd-buildingfs">
	  <title>Bestandssysteem aanmaken</title>

	  <para>Nu alle schijven gelabeld zijn, moet de &man.ccd.4;
	    gebouwd worden.  Om dit te doen, dient &man.ccdconfig.8;
	    gebruikt te worden met opties die ongeveer gelijk zijn aan
	    de volgende:</para>

	  <programlisting>ccdconfig ccd0<co id="co-ccd-dev"/> 32<co id="co-ccd-interleave"/> 0<co id="co-ccd-flags"/> /dev/ad1e<co id="co-ccd-devs"/> /dev/ad2e /dev/ad3e</programlisting>

	  <para>Hieronder staat het gebruik en de betekenis van elke
	    optie:</para>

	  <calloutlist>
	    <callout arearefs="co-ccd-dev">
	      <para>Het eerste argument is het in te stellen apparaat,
		in dit geval <filename>/dev/ccd0c</filename>.  Het
		gedeelte <filename>/dev/</filename> is
		optioneel.</para>
	    </callout>

	    <callout arearefs="co-ccd-interleave">
	      <para>De interleave voor het bestandssysteem.  De
		interleave definiëert de grootte van een stripe
		in schijfblokken, elk schijfblok is normaalgesproken
		512&nbsp;bytes groot.  Een interleave van 32 is dus
		16.384&nbsp;bytes groot.</para>
	    </callout>

	    <callout arearefs="co-ccd-flags">
	      <para>Vlaggen voor &man.ccdconfig.8;.  Indien het gewenst
		is om schijfspiegeling aan te zetten, kan er hier een
		vlag voor gespecificeerd worden.  Deze opstelling biedt
		geen spiegeling voor &man.ccd.4;, dus is die op 0 (nul)
		ingesteld.</para>
	    </callout>

	    <callout arearefs="co-ccd-devs">
	      <para>De laatste argumenten voor &man.ccdconfig.8; zijn
		de apparaten die in de rij geplaatst dienen te worden.
		Voor elk apparaat dient de complete padnaam gebruikt te
		worden.</para>
	    </callout>
	  </calloutlist>

	  <para>Nadat &man.ccdconfig.8; gedraaid is, is de &man.ccd.4;
	    ingesteld.  Er kan een bestandssysteem worden
	    geïnstalleerd.  Er kan in &man.newfs.8; worden gekeken
	    voor opties, of het draaien van het onderstaande commando
	    is ook toereikend:</para>

	  <programlisting>newfs /dev/ccd0c</programlisting>
	</sect4>

	<sect4 id="ccd-auto">
	  <title>Alles automatisch maken</title>

	  <para>In het algemeen is het wenselijk om de &man.ccd.4;
	    telkens te mouten wanneer er opnieuw opgestart wordt.
	    Dit dient eerst ingesteld te worden.  Met het volgende
	    commando worden de huidige instellingen naar
	    <filename>/etc/ccd.conf</filename> geschreven:</para>

	  <programlisting>ccdconfig -g &gt; /etc/ccd.conf</programlisting>

	  <para>Tijdens het opstarten draait het script
	    <command>/etc/rc</command> <command>ccdconfig -C</command>
	    indien <filename>/etc/ccd.conf</filename> bestaat.  Dit
	    stelt automatisch de &man.ccd.4; in, zodat die kan worden
	    aangekoppeld.</para>

	  <note>
	    <para>Indien er in enkele-gebruiker-modus wordt opgestart,
	      dient het volgende commando te worden uitgevoerd om de
	      rij in te stellen voordat de &man.ccd.4; aangekoppeld kan
	      worden:</para>

	    <programlisting>ccdconfig -C</programlisting>
	  </note>

	  <para>Om de &man.ccd.4; automatisch aan te koppelen, kan er
	    een regel voor de &man.ccd.4; in
	    <filename>/etc/fstab</filename> geplaatst worden, zodat die
	    tijdens het opstarten aangekoppeld wordt:</para>

	  <programlisting>/dev/ccd0c  /media  ufs rw  2	2</programlisting>
	</sect4>
      </sect3>

      <sect3 id="vinum">
	<title>Volumebeheerder Vinum</title>

	<indexterm>
	  <primary>RAID</primary>

	  <secondary>software</secondary>
	</indexterm>

	<indexterm>
	  <primary>RAID</primary>

	  <secondary>Vinum</secondary>
	</indexterm>

	<para>De volumebeheerder Vinum is een blokstuurprogramma dat
	  virtuele schijven implementeert.  Het isoleert schijfhardware
	  van de blokapparaat-interface en projecteert gegevens op een
	  manier die de flexibiliteit, prestatie en betrouwbaarheid
	  verhoogt in vergelijking met de traditionele slice-blik op
	  schijfopslag.  &man.vinum.4; implementeert de modellen
	  RAID-0, RAID-1 en RAID-5, zowel individueel als als
	  combinatie.</para>

	<para>In <xref linkend="vinum-vinum"/> staat meer informatie
	  over &man.vinum.4;.</para>
      </sect3>
    </sect2>

    <sect2 id="raid-hard">
      <title>Hardwarematige RAID</title>

      <indexterm>
	<primary>RAID</primary>

	<secondary>hardwarematig</secondary>
      </indexterm>

      <para>&os; ondersteunt ook een verscheidenheid aan hardwarematige
	<acronym>RAID</acronym>-stuurprogramma's.  Deze apparaten
	besturen een <acronym>RAID</acronym>-deelsysteem zonder dat er
	&os;-specifieke software nodig is om de rij te beheren.</para>

      <para>Door gebruik te maken van een <acronym>BIOS</acronym> die
	op de kaart aanwezig is, beheert de kaart de meeste
	schijfbewerkingen zelf.  Nu volgt een korte beschrijving van
	een opzet waarbij een Promise
	<acronym>IDE</acronym>-stuurprogramma is gebruikt.  Wanneer
	deze kaart geïnstalleerd en het systeem opgestart is,
	beeldt het een prompt af waarbij om informatie wordt gevraagd.
	De instructies dienen opgevolgd te worden om bij het
	instelscherm van de kaart te komen.  Van hieruit kunnen alle
	aangekoppelde schijven gecombineerd worden.  Nadat dit gedaan
	is, zien de schijven er voor &os; als één enkele
	schijf uit.  Andere <acronym>RAID</acronym>-niveaus kunnen
	overeenkomstig ingesteld worden.</para>
    </sect2>

    <sect2>
      <title>ATA RAID1-rijen opnieuw bouwen</title>

      <para>Met &os; is het mogelijk om een defecte schijf in een rij
	te vervangen terwijl de computer aanstaat (<quote>hot
	  replace</quote>).  Hiervoor dient de schijf
	vóór het opnieuw opstarten vervangen te
	zijn.</para>

      <para>Waarschijnlijk is zoiets als het volgende in
	<filename>/var/log/messages</filename> of in de uitvoer van
	&man.dmesg.8; te zien:</para>

      <programlisting>ad6 on monster1 suffered a hard error.
ad6: READ command timeout tag=0 serv=0 - resetting
ad6: trying fallback to PIO mode
ata3: resetting devices .. done
ad6: hard error reading fsbn 1116119 of 0-7 (ad6 bn 1116119; cn 1107 tn 4 sn 11)\\
status=59 error=40
ar0: WARNING - mirror lost</programlisting>

      <para>Meer informatie kan met behulp van &man.atacontrol.8;
	gezocht worden:</para>

      <screen>&prompt.root; <userinput>atacontrol list</userinput>
ATA channel 0:
	Master:      no device present
	Slave:   acd0 &lt;HL-DT-ST CD-ROM GCR-8520B/1.00&gt; ATA/ATAPI rev 0

ATA channel 1:
	Master:      no device present
	Slave:       no device present

ATA channel 2:
	Master:  ad4 &lt;MAXTOR 6L080J4/A93.0500&gt; ATA/ATAPI rev 5
	Slave:       no device present

ATA channel 3:
	Master:  ad6 &lt;MAXTOR 6L080J4/A93.0500&gt; ATA/ATAPI rev 5
	Slave:       no device present

&prompt.root; <userinput>atacontrol status ar0</userinput>
ar0: ATA RAID1 subdisks: ad4 ad6 status: DEGRADED</screen>

      <procedure>
	<step>
	  <para>Ontkoppel eerst het ata kanaal met de falende schijf
	    zodat deze veilig kan worden verwijderd:</para>

	  <screen>&prompt.root; <userinput>atacontrol detach ata3</userinput></screen>
	</step>

	<step>
	  <para>Vervang de schijf.</para>
	</step>

	<step>
	  <para>Koppel het ata kanaal opnieuw aan:</para>

	  <screen>&prompt.root; <userinput>atacontrol attach ata3</userinput>
Master:  ad6 &lt;MAXTOR 6L080J4/A93.0500&gt; ATA/ATAPI rev 5
Slave:   no device present</screen>
	</step>

	<step>
	  <para>Voeg de nieuwe schijf toe aan de rij als
	    reserve:</para>

	  <screen>&prompt.root; <userinput>atacontrol addspare ar0 ad6</userinput></screen>
	</step>

	<step>
	  <para>De rij dient nu opnieuw opgebouwd te worden:</para>

	  <screen>&prompt.root; <userinput>atacontrol rebuild ar0</userinput></screen>
	</step>

	<step>
	  <para>Het is mogelijk de voortgang te volgen met het volgende
	    commando:</para>

	  <screen>&prompt.root; <userinput>dmesg | tail -10</userinput>
[uitvoer verwijderd]
ad6: removed from configuration
ad6: deleted from ar0 disk1
ad6: inserted into ar0 disk1 as spare

&prompt.root; <userinput>atacontrol status ar0</userinput>
ar0: ATA RAID1 subdisks: ad4 ad6 status: REBUILDING 0% completed</screen>
	</step>

	<step>
	  <para>Nu moet er gewacht worden tot de bewerking voltooid
	    is.</para>
	</step>
      </procedure>
    </sect2>
  </sect1>

  <sect1 id="usb-disks">
    <sect1info>
      <authorgroup>
	<author>
	  <firstname>Marc</firstname>
	  <surname>Fonvieille</surname>
	  <contrib>Bijgedragen door </contrib>
	</author>
      </authorgroup>
      <!-- juli 2004 -->
    </sect1info>

    <title>USB-opslagapparaten</title>

    <indexterm>
      <primary>USB</primary>

      <secondary>schijven</secondary>
    </indexterm>

    <para>Veel externe opslagoplossingen gebruiken tegenwoordig de
      Universele Seriële Bus (USB): harde schijven,
      USB-duimdrives, CD-R-branders, etc.  &os; biedt voor al dit soort
      apparaten ondersteuning.</para>

    <sect2>
      <title>Instellen</title>

      <para>Het stuurprogramma &man.umass.4; biedt de ondersteuning
	voor USB-opslagapparaten.  Indien de kernel
	<filename>GENERIC</filename> wordt gebruikt, hoeft er niets aan
	de instellingen gewijzigd te worden.  Als er een eigen kernel
	wordt gebruikt, dienen de volgende regels in het
	kernelinstellingenbestand aanwezig zijn:</para>

      <programlisting>device scbus
device da
device pass
device uhci
device ohci
device ehci
device usb
device umass</programlisting>

      <para>Het stuurprogramma &man.umass.4; gebruikt het subsysteem
	SCSI om toegang te krijgen tot de USB-opslagapparaten.  Het
	USB-apparaat wordt door het systeem als een SCSI-apparaat
	gezien.  Afhankelijk van de chipset op het moederbord is
	slechts òf <literal>device uhci</literal> òf
	<literal>device ohci</literal> nodig voor ondersteuning van USB 1.X.
	Het kan echter geen kwaad om ze beiden in het kernelinstellingenbestand
	te hebben.  Ondersteuning voor USB 2.0 wordt geleverd door het
	stuurprogramma &man.ehci.4; (de regel met
	<literal>device ehci</literal>).  Indien er regels zijn toegevoegd dient
	de kernel opnieuw gecompileerd en geïnstalleerd te worden.</para>

      <note>
	<para>Indien het USB-apparaat een CD-R- of DVD-brander is,
	  dient het SCSI CD-ROM-stuurprogramma &man.cd.4; met de
	  volgende regel aan de kernel toegevoegd te worden:</para>

	<programlisting>device cd</programlisting>

	<para>Aangezien de brander als een SCSI-schijf gezien wordt,
	  dient het stuurprogramma &man.atapicam.4; niet in de
	  kernelinstellingen gebruikt te worden.</para>
      </note>
    </sect2>

    <sect2>
      <title>Instellingen testen</title>

      <para>De instellingen zijn klaar om getest te worden: het
	USB-apparaat dient aangesloten te worden en in de buffer voor
	systeemmeldingen (&man.dmesg.8;) dient het stuurprogramma
	ongeveer als volgt te verschijnen:</para>

      <screen>umass0: USB Solid state disk, rev 1.10/1.00, addr 2
GEOM: create disk da0 dp=0xc2d74850
da0 at umass-sim0 bus 0 target 0 lun 0
da0: &lt;Generic Traveling Disk 1.11&gt; Removable Direct Access SCSI-2 device
da0: 1.000MB/s transfers
da0: 126MB (258048 512 byte sectors: 64H 32S/T 126C)</screen>

      <para>Uiteraard kunnen het merk, de apparaatnode
	(<devicename>da0</devicename>) en andere details verschillen
	naar gelang de instelling.</para>

      <para>Aangezien het USB-apparaat als een SCSI-apparaat gezien
	wordt, kan het commando <command>camcontrol</command> gebruikt
	worden om de USB-opslagapparaten weer te geven die aan het
	systeem gekoppeld zijn:</para>

      <screen>&prompt.root; <userinput>camcontrol devlist</userinput>
&lt;Generic Traveling Disk 1.11&gt;      at scbus0 target 0 lun 0 (da0,pass0)</screen>

      <para>Indien er een bestandssysteem op de schijf aanwezig is, kan
	dat aangekoppeld worden.  <xref linkend="disks-adding"/> biedt
	indien nodig hulp bij het formatteren en aanmaken van partities
	op de USB-drive.</para>

      <warning>
	<para>Door het toestaan dat gewone gebruikers verschillende
	  media kunnen koppelen door bijvoorbeeld het aanzetten van
	  <literal>vfs.usermount</literal> zoals hieronder beschreven,
	  zou niet als veilig beschoud moeten worden uit een
	  beveiligings oogpunt.  Veel bestandssystemen in &os; zijn
	  niet geschreven om beveiliging te bieden tegen kwaadaardige
	  apparaten.</para>
      </warning>

      <para>Om het apparaat koppelbaar te maken voor de gewone gebruiker
	moeten er een aantal stappen ondernomen worden.  Als eerste
	moeten de apparaten die gecreeerd worden wanneer het USB opslag-
	medium wordt toegevoegd toegankelijk zijn voor de gebruiker.
	Een oplossing is om alle gebruikers die deze rechten nodig hebben
	toe te voegen aan de <groupname>operator</groupname> groep.  Dit
	kan gedaan worden met &man.pw.8;.  Daarna moet het voor de
	<groupname>operator</groupname> groep mogelijk zijn te lezen en
	te schrijven naar de gecreeerde apparaten.  Dit kan bewerkstelligd
	worden door de volgende regels toe te voegen aan
	<filename>/etc/devfs.rules</filename>:</para>

      <programlisting>[localrules=5]
add path 'da*' mode 0660 group operator</programlisting>

      <note>
	<para>Als er SCSI schijven in het systeem aanwezig zijn moet dit
	  anders aangepakt worden.  Stel dat het systeem reeds over de
	  volgende schijven beschikt <devicename>da0</devicename> tot
	  en met <devicename>da2</devicename>, verander de regel dan
	  in het volgende:</para>

	<programlisting>add path 'da[3-9]*' mode 0660 group operator</programlisting>

	<para>Dit sluit de reeds bestaande schijven buiten van toegang
	  door de operator groep.</para>
      </note>

      <para>Erna moet ook de nieuwe ruleset voor &man.devfs.rules.5;
	ingeschakeld worden door middel van
	<filename>/etc/rc.conf</filename>:</para>

      <programlisting>devfs_system_ruleset="localrules"</programlisting>

      <para>Hierna moet de kernel worden geconfigureerd zodat gewone
	gebruikers rechten krijgen om bestandssystemen te koppelen.
	De makkelijkste manier is door de volgende regel toe te voegen
	aan <filename>/etc/sysctl.conf</filename>:</para>

      <programlisting>vfs.usermount=1</programlisting>

      <para>Let op, deze wijziging wordt pas actief na de volgende
	start van het systeem.  Als alternatief kan ook &man.sysctl.8;
	gebruikt worden om deze variabele te zetten.</para>

      <para>De laatste stap is het creëeren van de map waar het
	bestandssysteem gekoppeld wordt.  Deze map moet eigendom zijn
	van de gebruiker die het bestandssysteem gaat koppelen.  Een
	manier om dat te bewerkstelligen is door met de gebruiker
	<username>root</username> een submap aan te maken die eigendom
	is van de gebruiker als
	<filename>/mnt<replaceable>gebruikersnaam</replaceable></filename>
	(verander <replaceable>gebruikersnaam</replaceable> door de
	loginnaam van de daadwerkelijke gebruiker en
	<replaceable>gebruikersgroep</replaceable> door de primaire
	groep van de gebruiker):</para>

      <screen>&prompt.root; <userinput>mkdir /mnt/gebruikersnaam</userinput>
&prompt.root; <userinput>chown <replaceable>gebruikersnaam</replaceable>:<replaceable>gebruikersgroep</replaceable> /mnt/<replaceable>gebruikersnaam</replaceable></userinput></screen>

      <para>Stel dat er vervolgens een USB-stick ingeplugged wordt en er
	een <filename>/dev/da0s1</filename> aangemaakt wordt.  Omdat
	deze apparaten meestal voorgeformatteerd met een
	FAT-bestandssysteem komen, kan deze als volgende gekoppeld
	worden:</para>

      <screen>&prompt.user; <userinput>mount -t msdosfs -o -m=644,-M=755 /dev/da0s1 /mnt/<replaceable>gebruikersnaam</replaceable></userinput></screen>

      <para>Indien het apparaat losgekoppeld wordt (nadat de schijf
	afgekoppeld is), dient in de buffer voor systeemmeldingen iets
	als het volgende te zien te zijn:</para>

      <screen>umass0: at uhub0 port 1 (addr2) disconnected
(da0:umass-sim0:0:0:0): lost device
(da0:umass-sim0:0:0:0): removing device entry
GEOM: destroy disk da0 dp=0xc2d74850
umass0: detached</screen>
    </sect2>

    <sect2>
      <title>Referenties</title>

      <para>Naast de onderdelen <link linkend="disks-adding">Schijven
	  toevoegen</link> en <link
	  linkend="mount-unmount">Bestandssystemen aan- en
	  afkoppelen</link>, kunnen de volgende hulppagina's ook nuttig
	zijn: &man.umass.4;, &man.camcontrol.8; en &man.usbconfig.8; voor
	&os;&nbsp;8.X of &man.usbdevs.8; voor eerdere versies van &os;.</para>
    </sect2>
  </sect1>

  <sect1 id="creating-cds">
    <sect1info>
      <authorgroup>
	<author>
	  <firstname>Mike</firstname>
	  <surname>Meyer</surname>
	  <contrib>Bijgedragen door </contrib>
	  <!-- mwm@mired.org -->
	</author>
      </authorgroup>
      <!-- april 2001 -->
    </sect1info>

    <title>Optische media (CD's) aanmaken en gebruiken</title>

    <indexterm>
      <primary>CD-ROM's</primary>

      <secondary>aanmaken</secondary>
    </indexterm>

    <sect2>
      <title>Inleiding</title>

      <para>CD's hebben een aantal eigenschappen waardoor ze
	verschillen van conventionele schijven.  Initieel zijn ze door
	de gebruiker niet beschrijfbaar.  Ze zijn zó ontworpen
	dat ze continu, zonder vertragingen van het verplaatsen van de
	kop tussen tracks, gelezen kunnen worden.  Ze zijn ook veel
	gemakkelijker tussen twee systemen te verplaatsen dan
	gelijksoortige media in hun tijd waren.</para>

      <para>CD's hebben tracks, maar die verwijzen naar secties van
	gegevens die continu gelezen dienen te worden en niet naar
	fysieke eigenschappen van de schijf.  Om een CD op &os; te
	produceren, dienen de gegevensbestanden waaruit de tracks op de
	CD gaan bestaan te worden voorbereid, waarna de tracks op de CD
	worden geschreven.</para>

      <indexterm><primary>ISO 9660</primary></indexterm>

      <indexterm>
	<primary>bestandssystemen</primary>

	<secondary>ISO 9660</secondary>
      </indexterm>

      <para>Het bestandssysteem ISO 9660 is ontworpen om met deze
	verschillen om te gaan.  Helaas codeert het
	bestandssysteemgrenzen die destijds gebruikelijk waren.
	Gelukkig biedt het een uitbreidingsmechanisme dat correct
	geschreven CD's toestaat om deze grenzen te overschrijden en
	nog steeds te werken met systemen die deze uitbreidingen niet
	ondersteunen.</para>

      <indexterm><primary><filename
	    role="package">sysutils/cdrtools</filename></primary></indexterm>

      <para>De port <filename
	  role="package">sysutils/cdrtools</filename> bevat
	&man.mkisofs.8;, een programma dat gebruikt kan worden om een
	gegevensbestand aan te maken dat een ISO 9660-bestandssysteem
	bevat.  Het bevat opties die verschillende uitbreidingen
	ondersteunen en wordt hieronder beschreven.</para>

      <indexterm>
	<primary>CD-brander</primary>

	<secondary>ATAPI</secondary>
      </indexterm>

      <para>Het gereedschap om de CD te branden hangt af van het feit
	of de CD-brander ATAPI of iets anders is.  ATAPI CD-branders
	gebruiken het programma <command><link
	    linkend="burncd">burncd</link></command> dat deel uitmaakt
	van het basissysteem.  SCSI en USB CD-branders dienen
	<command><link linkend="cdrecord">cdrecord</link></command> van
	de port <filename role="package">sysutils/cdrtools</filename>
	te gebruiken.  Het is ook mogelijk om <command><link
	    linkend="cdrecord">cdrecord</link></command> en andere
	gereedschappen voor SCSI-drives op ATAPI-hardware te
	gebruiken door middel van de <link
	  linkend="atapicam">module ATAPI/CAM</link>.</para>

      <para>Indien CD-brandsoftware met een grafische
	gebruikersinterface gewenst is, is
	<application>X-CD-Roast</application> of <application>K3b
	</application> een mogelijkheid.  Deze gereedschappen zijn
	beschikbaar als package of vanuit de ports <filename
	  role="package">sysutils/xcdroast</filename> en <filename
	  role="package">sysutils/k3b</filename>.
	<application>X-CD-Roast</application> en
	<application>K3b</application> hebben de <link
	  linkend="atapicam">module ATAPI/CAM</link> met
	ATAPI-hardware nodig.</para>
    </sect2>

    <sect2 id="mkisofs">
      <title><application>mkisofs</application></title>

      <para>Het programma &man.mkisofs.8;, dat deel uitmaakt van de
	port <filename role="package">sysutils/cdrtools</filename>,
	maakt een ISO 9660-bestandssysteem aan dat een beeld is van een
	boomstructuur in de &unix; bestandssysteem-namespace.  De
	eenvoudigste gebruiksvorm is:</para>

      <screen>&prompt.root; <userinput>mkisofs -o <replaceable>beeldbestand.iso</replaceable> <replaceable>/pad/naar/boomstructuur</replaceable></userinput></screen>

      <indexterm>
	<primary>bestandssystemen</primary>

	<secondary>ISO 9660</secondary>
      </indexterm>

      <para>Dit commando maakt een
	<replaceable>beeldbestand.iso</replaceable> aan dat een ISO
	9660-bestandssysteem bevat dat een kopie is van de
	boomstructuur in
	<replaceable>/pad/naar/boomstructuur</replaceable>.  Tijdens
	het proces beeldt het bestandsnamen af op namen die aan de
	beperkingen van het standaard ISO 9660-bestandssysteem voldoen
	en sluit het bestanden uit die namen hebben die niet
	karakteristiek zijn voor ISO-bestandssystemen.</para>

      <indexterm>
	<primary>bestandssystemen</primary>

	<secondary>HFS</secondary>
      </indexterm>

      <indexterm>
	<primary>bestandssystemen</primary>

	<secondary>Joliet</secondary>
      </indexterm>

      <para>Er is een aantal opties beschikbaar om over deze
	beperkingen heen te komen.  In het bijzonder zet
	<option>-R</option> de Rock Ridge-uitbreidingen aan die
	gangbaar zijn voor &unix; systemen, zet <option>-J</option> de
	Rock Ridge-uitbreidingen aan die gebruikt worden op
	Microsoft-systemen en <option>-hfs</option> kan gebruikt worden
	om HFS-bestandssystemen aan te maken die door &macos; gebruikt
	worden.</para>

      <para>Voor CD's die alleen op &os;-systemen gebruikt gaan worden,
	kan <option>-U</option> gebruikt worden om alle restricties op
	bestandsnamen uit te zetten.  Indien het met
	<option>-R</option> gebruikt wordt, maakt het een
	bestandssysteembeeld aan dat identiek is aan de
	&os;-boomstructuur van waaruit begonnen is, alhoewel het
	mogelijk is dat het zich op aantal manieren niet aan de
	ISO 9660-standaard houdt.</para>

      <indexterm>
	<primary>CD-ROM's</primary>

	<secondary>opstartbaar maken</secondary>
      </indexterm>

      <para>De laatste optie voor algemeen gebruik is
	<option>-b</option>.  Deze wordt gebruikt om de plaats van het
	opstartbeeld aan te geven om een <quote>El Torito</quote>
	opstartbare CD te maken.  Deze optie heeft een argument nodig,
	namelijk het pad naar een opstartbeeld dat het begin van de
	boomstructuur die naar de CD geschreven wordt voorstelt.
	Gewoonlijk maakt &man.mkisofs.8; een ISO-beeld aan in de
	zogenaamde <quote>diskette-emulatie</quote>-modus en verwacht
	het dus dat het beeldbestand exact 1200, 1440 of 2880&nbsp;KB
	groot is.  Sommige bootloaders, zoals degene die door de
	distributieschijven van &os; wordt gebruikt, gebruiken de
	emulatiemodus niet.  In dat geval dient de optie
	<option>-no-emul-boot</option> gebruikt te worden.  Dus indien
	<filename>/tmp/myboot</filename> een opstartbaar &os;-systeem
	met het beeldbestand in
	<filename>/tmp/myboot/boot/cdboot</filename> bevat, kan het
	beeld van een ISO 9660-bestandssysteem als volgt in
	<filename>/tmp/bootable.iso</filename> aangemaakt
	worden:</para>

      <screen>&prompt.root; <userinput>mkisofs -R -no-emul-boot -b boot/cdboot -o /tmp/bootable.iso /tmp/myboot</userinput></screen>

      <para>Als dit gedaan is en <devicename>md</devicename> in de
	kernel is ingesteld, kan het bestandssysteem gekoppeld
	worden:</para>

      <screen>&prompt.root; <userinput>mdconfig -a -t vnode -f /tmp/bootable.iso -u 0</userinput>
&prompt.root; <userinput>mount -t cd9660 /dev/md0 /mnt</userinput></screen>

      <para>Nu kan gecontroleerd worden of <filename>/mnt</filename> en
	<filename>/tmp/myboot</filename> identiek zijn.</para>

      <para>Er zijn vele andere opties die met &man.mkisofs.8; gebruikt
	kunnen worden om het gedrag af te stemmen.  In het bijzonder
	wijzigingen aan een ISO 9660-structuur en het aanmaken van
	Joliet- en HFS-schijven.  Details staan in
	&man.mkisofs.8;.</para>
    </sect2>

    <sect2 id="burncd">
      <title><application>burncd</application></title>

      <indexterm>
	<primary>CD-ROM's</primary>

	<secondary>branden</secondary>
      </indexterm>

      <para>Indien er een ATAPI CD-brander aanwezig is, kan het
	commando <command>burncd</command> gebruikt worden om een
	ISO-beeld naar een CD te branden.  <command>burncd</command>
	maakt deel uit van het basissysteem en is geïnstalleerd
	als <filename>/usr/sbin/burncd</filename>.  Het gebruik is erg
	eenvoudig, aangezien het weinig opties heeft.</para>

      <screen>&prompt.root; <userinput>burncd -f <replaceable>cd-apparaat</replaceable> gegevens <replaceable>beeldbestand.iso</replaceable> fixate</userinput></screen>

      <para>Het bovenstaande commando brandt een kopie van
	<replaceable>beeldbestand.iso</replaceable> naar
	<replaceable>cd-apparaat</replaceable>.  Het standaardapparaat
	is <filename>/dev/acd0</filename>.  Opties om
	de schrijfsnelheid in te stellen, de CD na het branden uit
	te werpen en geluidsgegevens te schrijven staan in
	&man.burncd.8;.</para>
    </sect2>

    <sect2 id="cdrecord">
      <title><application>cdrecord</application></title>

      <para>Indien er geen ATAPI CD-brander aanwezig is, dient
	<command>cdrecord</command> gebruikt te worden om CD's te
	branden.  <command>cdrecord</command> maakt geen deel uit van
	het basissysteem.  Het dient òfwel vanuit de port in
	<filename role="package">sysutils/cdrtools</filename>
	òfwel als package geïnstalleerd te worden.
	Veranderingen in het basissysteem kunnen ervoor zorgen dat
	binaire versies van dit programma falen, wat mogelijk tot een
	<quote>coaster</quote> leidt.  Daarom dient òfwel de
	port bijgewerkt te worden als het systeem wordt bijgewerkt,
	òwel, als <link linkend="stable">-STABLE gevolgd</link>
	wordt, dient de port bijgewerkt te worden wanneer er een nieuwe
	versie beschikbaar komt.</para>

      <para>Hoewel <command>cdrecord</command> vele opties heeft, is
	het gebruik voor gewone situaties nog eenvoudiger dan dat van
	<command>burncd</command>.  Een ISO 9660-beeld kan gebrand
	worden met:</para>

      <screen>&prompt.root; <userinput>cdrecord dev=<replaceable>device</replaceable> <replaceable>beeldbestand.iso</replaceable></userinput></screen>

      <para>Het lastige gedeelte in het gebruik van
	<command>cdrecord</command> is het vinden van de juiste
	<option>dev</option>.  Om de juiste instelling te vinden, kan
	de vlag <option>-scanbus</option> van
	<command>cdrecord</command> gebruikt worden, wat resultaten
	zoals de onderstaande kan geven:</para>

      <indexterm>
	<primary>CD-ROM's</primary>

	<secondary>branden</secondary>
      </indexterm>

      <screen>&prompt.root; <userinput>cdrecord -scanbus</userinput>
Cdrecord-Clone  2.01 (i386-unknown-freebsd7.0) Copyright (C) 1995-2004 Jörg Schilling
Using libscg version 'schily-0.1'
scsibus0:
        0,0,0     0) 'SEAGATE ' 'ST39236LW       ' '0004' Disk
        0,1,0     1) 'SEAGATE ' 'ST39173W        ' '5958' Disk
        0,2,0     2) *
        0,3,0     3) 'iomega  ' 'jaz 1GB         ' 'J.86' Removable Disk
        0,4,0     4) 'NEC     ' 'CD-ROM DRIVE:466' '1.26' Removable CD-ROM
        0,5,0     5) *
        0,6,0     6) *
        0,7,0     7) *
scsibus1:
        1,0,0   100) *
        1,1,0   101) *
        1,2,0   102) *
        1,3,0   103) *
        1,4,0   104) *
        1,5,0   105) 'YAMAHA  ' 'CRW4260         ' '1.0q' Removable CD-ROM
        1,6,0   106) 'ARTEC   ' 'AM12S           ' '1.06' Scanner
        1,7,0   107) *</screen>

      <para>Dit geeft de gepaste <option>dev</option>-waarden voor de
	apparaten in de lijst.  De CD-brander dient gezocht te worden,
	waarna de drie getallen gescheiden door komma's gebruikt kunnen
	worden als de waarde voor <option>dev</option>.  In dit geval
	is het CD-RW-apparaat 1,5,0, dus is de juiste invoer
	<option>dev=1,5,0</option>.  Er zijn eenvoudigere manieren om
	deze waarde te specificeren.  In &man.cdrecord.1; staan meer
	details.  Hier staat ook informatie over geluidstracks, de
	snelheid instellen en meer.</para>
    </sect2>

    <sect2 id="duplicating-audiocds">
      <title>Audio-CD's dupliceren</title>

      <para>Een audio-CD kan gedupliceerd worden door de
	geluidsgegevens van de CD naar een serie bestanden te
	schrijven en deze bestanden daarna naar een lege CD te
	schrijven.  Het proces verschilt licht tussen ATAPI- en
	SCSI-drives.</para>

      <procedure>
	<title>SCSI-drives</title>

	<step>
	  <para>Onttrek <command>cdda2wav</command> de audio:</para>

	  <screen>&prompt.user; <userinput>cdda2wav -vall -D2,0 -B -Owav</userinput></screen>
	</step>

	<step>
	  <para>Schrijf met <command>cdrecord</command> de
	    <filename>.wav</filename>-bestanden:</para>

	  <screen>&prompt.user; <userinput>cdrecord -v dev=<replaceable>2,0</replaceable> -dao -useinfo *.wav</userinput></screen>

	  <para>Controleer of <replaceable>2,0</replaceable> juist is
	    opgegeven, zoals beschreven in <xref
	      linkend="cdrecord"/>.</para>
	</step>
      </procedure>

      <procedure>
	<title>ATAPI-drives</title>

	<note>
	  <para>Met behulp van de <link
	      linkend="atapicam">ATAPI/CAM module</link> kan
	    <command>cdda2wav</command> ook gebruikt worden voor ATAPI-drives.
	    Dit gereedschap is vaak een betere keuze voor de meeste gebruikers
	    (jitter-correctie, endianness-zaken, etc.) dan de methode die
	    hieronder wordt voorgesteld.</para>
	</note>

	<step>
	  <para>Het ATAPI CD-stuurprogramma maakt elke track
	    beschikbaar als
	    <filename>/dev/acd<replaceable>d</replaceable>t<replaceable>nn</replaceable></filename>,
	    waarin <replaceable>d</replaceable> het stationsnummer is
	    en <replaceable>nn</replaceable> het tracknummer is in twee
	    decimale cijfers, dat indien nodig vooraf wordt gegaan door
	    een nul.  Dus is de eerste track op de eerste schijf
	    <filename>/dev/acd0t01</filename>, de tweede
	    <filename>/dev/acd0t02</filename>, de derde
	    <filename>/dev/acd0t03</filename>, enzovoort.</para>

	  <para>Controleer of de juiste bestanden in
	    <filename>/dev</filename> bestaan.  Als de benodigde
	    namen er niet bijstaan, forceer het systeem dan om opnieuw
	    te kijken:</para>

	  <screen>&prompt.root; <userinput>dd if=/dev/acd0 of=/dev/null count=1</userinput></screen>
	</step>

	<step>
	  <para>De track kan met &man.dd.1; onttrokken worden.  Bij het
	    onttrekken van de bestanden dient een specifieke
	    blokgrootte gebruikt te worden.</para>

	  <screen>&prompt.root; <userinput>dd if=/dev/acd0t01 of=track1.cdr bs=2352</userinput>
&prompt.root;<userinput>dd if=/dev/acd0t02 of=track2.cdr bs=2352</userinput>
...</screen>
	</step>

	<step>
	  <para>Brand de onttrokken bestanden met
	    <command>burncd</command>.  Er dient opgegeven te worden
	    dat het geluidsbestanden zijn en dat
	    <command>burncd</command> de schijf moet fixeren wanneer
	    na afronding van het proces.</para>

	  <screen>&prompt.root; <userinput>burncd -f <replaceable>/dev/acd0</replaceable> audio track1.cdr track2.cdr <replaceable>...</replaceable> fixate</userinput></screen>
	</step>
      </procedure>
    </sect2>

    <sect2 id="imaging-cd">
      <title>Gegevens-CD's dupliceren</title>

      <para>Een gegevens-CD kan gekopieerd worden naar een beeldbestand
	dat functioneel gelijk is aan het beeldbestand dat met
	&man.mkisofs.8; gemaakt is en het kan gebruikt worden om elke
	gegevens-CD te dupliceren.  Het hier gegeven voorbeeld neemt
	aan dat het CD-ROM-apparaat <devicename>acd0</devicename>
	is.</para>

      <screen>&prompt.root; <userinput>dd if=/dev/acd0 of=bestand.iso bs=2048</userinput></screen>

      <para>Nu het beeld beschikbaar is, kan het naar CD geschreven
	worden zoals hierboven beschreven.</para>
    </sect2>

    <sect2 id="mounting-cd">
      <title>Gegevens-CD's gebruiken</title>

      <para>Nu er een standaard gegevens-CD-ROM is aangemaakt moet deze
	waarschijnlijk aangekoppeld worden om de gegevens die er op
	staan te lezen.  Normaalgesproken neemt &man.mount.8; aan dat
	een bestandssysteem van het soort <literal>ufs</literal> is.
	Als zoiets als onderstaande geprobeerd wordt komt er een klacht
	over <errorname>Incorrect super block</errorname> en wordt er
	niet aangekoppeld:</para>

      <screen>&prompt.root; <userinput>mount /dev/cd0 /mnt</userinput></screen>

      <para>De CD-ROM bevat geen
	<literal>UFS</literal>-bestandssysteem, dus pogingen om zo aan
	te koppelen mislukken.  Er dient aan &man.mount.8; verteld te
	worden dat het bestandssysteem van het soort
	<literal>ISO9660</literal> is en dan werkt alles.  Dit kan
	door de optie <option>-t cd9660</option> van &man.mount.8; op
	te geven.  Het CD-ROM-apparaat <filename>/dev/cd0</filename>
	onder <filename>/mnt</filename> aankoppelen kan zo:</para>

      <screen>&prompt.root; <userinput>mount -t cd9660 /dev/cd0 /mnt</userinput></screen>

      <para>De apparaatnaam (in dit voorbeeld
	<filename>/dev/cd0</filename>) kan afwijken, afhankelijk van de
	interface die de CD-ROM gebruikt.  Verder voert de optie
	<option>-t cd9660</option> gewoon &man.mount.cd9660.8; uit.
	Bovenstaand voorbeeld kan verkort worden tot:</para>

      <screen>&prompt.root; <userinput>mount_cd9660 /dev/cd0 /mnt</userinput></screen>

      <para>Het is in het algemeen mogelijk om gegevens-CD-ROMs van
	elke fabrikant op deze manier te gebruiken.  Schijven met
	bepaalde uitbreidingen op ISO 9660 kunnen zich echter vreemd
	gedragen.  Joliet-schijven bijvoorbeeld, slaan alle
	bestandsnamen op in twee-byte Unicode-karakters.  De
	&os;-kernel spreekt geen Unicode, maar het &os; CD9660
	stuurprogramma is in staat om Unicode karakters direct te
	converteren.  Als er niet-Engelse karakters verschijnen als
	vraagtekens, moet de lokale karakterset gedefinieerd worden
	met de <option>-C</option> optie.  Zie de &man.mount.cd9660.8;
	handleiding voor meer informatie.</para>

      <note>
	<para>Om in staat te zijn om de karakter conversie te doen met
	  behulp van de <option>-C</option> optie, heeft de kernel de
	  <filename>cd9660_iconv.ko</filename> module nodig.  Deze kan
	  ingeladen worden door het volgende toe te voegen aan
	  <filename>/boot/loader.conf</filename>:</para>

	<programlisting>cd9660_iconv_load="YES"</programlisting>

	<para>en daarna de machine te herstarten of door de module direct
	  in te laden met &man.kldload.8;.</para>
      </note>

      <para>Zo nu en dan kan <errorname>Device not
	  configured</errorname> verschijnen als geprobeerd wordt om een
	CD-ROM aan te koppelen.  Dit betekent meestal dat het
	CD-ROM-station denkt dat er geen schijf in de lade ligt of dat
	het station niet zichtbaar is op de bus.  Omdat het enkele
	seconden kan duren voordat een CD-ROM-station doorheeft dat er
	een CD-ROM in ligt, is geduld geboden.</para>

      <para>Soms wordt een SCSI CD-ROM gemist omdat het station niet
	genoeg tijd had om antwoord te geven op de busreset.  Indien er
	een SCSI CD-ROM aanwezig is, dient de volgende optie aan de
	kernelinstellingen toegevoegd te worden en de <link
	  linkend="kernelconfig-building">kernel opnieuw gebouwd</link>
	te worden.</para>

      <programlisting>options SCSI_DELAY=15000</programlisting>

      <para>Dit zorgt ervoor dat de SCSI-bus 15 seconden pauzeert
	tijdens het opstarten opdat het CD-ROM-station elke gelegenheid
	krijgt om de busreset te beantwoorden.</para>
    </sect2>

    <sect2 id="rawdata-cd">
      <title>Rauwe gegevens-CD's branden</title>

      <para>Een bestand kan direct naar CD geschreven worden zonder een
	ISO 9660-bestandssysteem aan te maken.  Sommige mensen doen dit
	voor back-updoeleinden.  Dit gaat sneller dan een standaard-CD
	branden:</para>

      <screen>&prompt.root; <userinput>burncd -f /dev/acd1 -s 12 gegevens archief.tar.gz fixate</userinput></screen>

      <para>Om de gegevens terug te halen die op zo'n CD gebrand zijn,
	is het noodzakelijk om gegevens van de rauwe apparaatnode te
	lezen:</para>

      <screen>&prompt.root; <userinput>tar xzvf /dev/acd1</userinput></screen>

      <para>Het is niet mogelijk om deze schijf aan te koppelen zoals
	dat voor een normale CD-ROM gedaan wordt.  Zo'n CD-ROM kan onder
	geen enkel besturingssysteem, behalve &os;, gelezen worden.
	Om de CD aan te kunnen koppelen of gegevens te delen met een
	ander besturingssysteem, dient &man.mkisofs.8; gebruikt te
	worden, zoals boven beschreven is.</para>
    </sect2>

    <sect2 id="atapicam">
      <sect2info>
	<authorgroup>
	  <author>
	    <firstname>Marc</firstname>
	    <surname>Fonvieille</surname>
	    <contrib>Bijgedragen door </contrib>
	  </author>
	</authorgroup>
      </sect2info>

      <title>Het ATAPI/CAM-stuurprogramma gebruiken</title>

      <indexterm>
	<primary>CD-brander</primary>

	<secondary>ATAPI/CAM-stuurprogramma</secondary>
      </indexterm>

      <para>Dit stuurprogramma stelt ATAPI-apparaten (CD-ROM, CD-RW,
	DVD-stations, enzovoort) in staat om vanuit het SCSI-subsysteem
	benaderd te worden en maakt daarmee het gebruik van applicaties
	zoals <filename role="package">sysutils/cdrdao</filename> of
	&man.cdrecord.1; mogelijk.</para>

      <para>Om dit stuurprogramma te gebruiken, is het noodzakelijk om
	de volgende regel aan het <filename>/boot/loader.conf</filename>
	bestand toe te voegen:</para>

      <programlisting>atapicam_load="YES"</programlisting>

      <para>om daarna de machine opnieuw op te starten.</para>

      <note>
	<para>Als het noodzakelijk is om &man.atapicam.4; statisch toe
	  te voegen aan de kernel moet de volgende regel worden
	  toegevoegd aan het kernelinstellingenbestand:</para>

	<programlisting>device atapicam</programlisting>

	<para>Ook zijn de volgende regels in het
	  kernelinstellingenbestand nodig, die meestal wel aanwezig
	  zijn:</para>

	<programlisting>device ata
device scbus
device cd
device pass</programlisting>

	<para>Hierna dient de nieuwe kernel opnieuw gebouwd en
	  geïnstalleerd te worden en dient de machine opnieuw
	  gestart te worden.</para>
      </note>

      <para>Tijdens het opstartproces dient de brander
	als volgt te verschijnen:</para>

      <screen>acd0: CD-RW &lt;MATSHITA CD-RW/DVD-ROM UJDA740&gt; at ata1-master PIO4
cd0 at ata1 bus 0 target 0 lun 0
cd0: &lt;MATSHITA CD-RW/DVD UJDA740 1.00&gt; Removable CD-ROM SCSI-0 device
cd0: 16.000MB/s transfers
cd0: Attempt to query device size failed: NOT READY, Medium not present - tray closed</screen>

      <para>Het station is nu toegankelijk via de apparaatnaam
	<filename>/dev/cd0</filename>.  Om bijvoorbeeld een CD-ROM op
	<filename>/mnt</filename> aan te koppelen:</para>

      <screen>&prompt.root; <userinput>mount -t cd9660 <replaceable>/dev/cd0</replaceable> /mnt</userinput></screen>

      <para>Als <username>root</username> kan het volgende commando
	gegeven worden om het SCSI-adres van de brander te
	verkrijgen:</para>

      <screen>&prompt.root; <userinput>camcontrol devlist</userinput>
&lt;MATSHITA CD-RW/DVD UJDA740 1.00&gt; at scbus1 target 0 lun 0 (pass0,cd0)</screen>

      <para>Dus <literal>1,0,0</literal> is het SCSI-adres dat met
	&man.cdrecord.1; en andere SCSI-toepassingen gebruikt dient te
	worden.</para>

      <para>Meer informatie over het ATAPI/CAM en het SCSI-systeem
	staat in de hulppagina's van &man.atapicam.4; en
	&man.cam.4;.</para>
    </sect2>
  </sect1>

  <sect1 id="creating-dvds">
    <sect1info>
      <authorgroup>
	<author>
	  <firstname>Marc</firstname>
	  <surname>Fonvieille</surname>
	  <contrib>Bijgedragen door </contrib>
	</author>
      </authorgroup>

      <authorgroup>
	<author>
	  <firstname>Andy</firstname>
	  <surname>Polyakov</surname>
	  <contrib>Met toevoegingen van </contrib>
	</author>
      </authorgroup>
      <!-- februari 2004 -->
    </sect1info>

    <title>Optische media (DVD's) aanmaken en gebruiken</title>

    <indexterm>
      <primary>DVD</primary>

      <secondary>branden</secondary>
    </indexterm>

    <sect2>
      <title>Inleiding</title>

      <para>Vergeleken met de CD behoort de DVD de tot de volgende
	generatie van optische media-opslagtechnologie.  De DVD kan
	meer gegevens bevatten dan enige CD en is tegenwoordig de
	standaard voor videopublicatie.</para>

      <para>Er kunnen vijf fysieke opneembare formaten gedefinieerd
	worden die opneembare DVD heten:</para>

      <itemizedlist>
	<listitem>
	  <para>DVD-R: dit was het eerst beschikbare opneembare
	    DVD-formaat.  De DVD-R-standaard is gedefinieerd door het
	    <ulink url="http://www.dvdforum.com/forum.shtml">DVD
	      Forum</ulink>.  Dit formaat is voor eenmalig
	    schrijven.</para>
	</listitem>

	<listitem>
	  <para>DVD-RW: dit is de herschrijfbare versie van de
	    DVD-R-standaard.  Een DVD-RW kan tot ongeveer 1.000 maal
	    herschreven worden.</para>
	</listitem>

	<listitem>
	  <para>DVD-RAM: dit is ook een herschrijfbaar formaat dat
	    door het DVD Forum ondersteund wordt.  Een DVD-RAM kan
	    gezien worden als een verwisselbare harde schijf.  Dit
	    medium is echter niet uitwisselbaar met de meeste
	    DVD-ROM-stations en DVD-Video-spelers.  Slechts enkele
	    DVD-schrijvers ondersteunen het DVD-RAM-formaat.  Lees
	    <xref linkend="creating-dvd-ram"/> voor meer informatie
	    over het gebruik van DVD-RAM.</para>
	</listitem>

	<listitem>
	  <para>DVD+RW: dit is het herschrijfbare formaat dat is
	    gedefinieerd door de <ulink
	      url="http://www.dvdrw.com/">DVD+RW Alliance</ulink>.  Een
	    DVD+RW kan tot ongeveer 1.000 maal herschreven
	    worden.</para>
	</listitem>

	<listitem>
	  <para>DVD+R: dit formaat is de eenmalig beschrijfbare versie
	    van het DVD+RW-formaat.</para>
	</listitem>
      </itemizedlist>

      <para>Een enkellaags opneembare DVD kan maximaal
	4.700.000.000&nbsp;bytes bevatten, wat eigenlijk 4,38&nbsp;GB
	of 4.485&nbsp;MB is (1&nbsp;kB is 1024 bytes).</para>

      <note>
	<para>Er dient onderscheid gemaakt te worden tussen het fysieke
	  medium en de toepassing.  Een DVD-Video bijvoorbeeld is een
	  specifiek bestandsschema dat op elk fysiek opneembaar
	  DVD-medium geschreven kan worden: DVD-R, DVD+R, DVD-RW,
	  enzovoort.  Voordat het mediumtype gekozen wordt, dient het
	  zeker te zijn dat zowel de brander als de DVD-Video-speler
	  (een onafhankelijke speler of een DVD-ROM-station in een
	  computer) overweg kunnen met het overwogen medium.</para>
      </note>
    </sect2>

    <sect2>
      <title>Instellingen</title>

      <para>Het programma &man.growisofs.1; wordt gebruikt om DVD's op
	te nemen.  Dit commando is deel van de
	<application>dvd+rw-tools</application> gereedschappen
	(<filename role="package">sysutils/dvd+rw-tools</filename>).
	<application>dvd+rw-tools</application> ondersteunt alle types
	DVD-media.</para>

      <para>Deze gereedschappen gebruiken het SCSI-subsysteem om
	toegang tot de apparaten te krijgen, daarvoor moet <link
	  linkend="atapicam">ondersteuning voor ATAPI/CAM</link> aan de
	kernel toegevoegd worden.  Indien de brander de USB-interface
	gebruikt, is deze toevoeging nutteloos en dient <xref
	  linkend="usb-disks"/> gelezen te worden voor meer details over
	het instellen van USB-apparaten.</para>

      <para>De DMA-toegang voor ATAPI-apparaten dient ook aangezet te
	worden door de volgende regel aan het bestand
	<filename>/boot/loader.conf</filename> toe te voegen:</para>

      <programlisting>hw.ata.atapi_dma="1"</programlisting>

      <para>Voordat de <application>dvd+rw-tools</application> gebruikt
	kunnen worden, dienen de <ulink
	  url="http://fy.chalmers.se/~appro/linux/DVD+RW/hcn.html">
	  dvd+rw-tools' hardware compatibility notes</ulink>
	geraadpleegd te worden voor enige informatie die betrekking
	heeft op de DVD-brander.</para>

      <note>
	<para>Indien een grafische gebruikersinterface gewenst is, is
	  <application>K3b</application> (<filename
	    role="package">sysutils/k3b</filename>), die een
	  gebruikersvriendelijke interface biedt voor &man.growisofs.1;
	  en vele andere brandprogramma's, het bekijken waard.</para>
      </note>
    </sect2>

    <sect2>
      <title>Gegevens-DVD's branden</title>

      <para>Het commando &man.growisofs.1; is een frontend voor <link
	  linkend="mkisofs">mkisofs</link>.  Het roept &man.mkisofs.8;
	aan om het bestandssysteemoverzicht aan te maken en het
	schrijft naar de DVD.  Hierdoor is het niet nodig om een beeld
	van de gegevens aan te maken voordat met branden begonnen
	wordt.</para>

      <para>Om de gegevens uit de map <filename
	  class="directory">/pad/naar/gegevens</filename> op een DVD+R
	of een DVD-R te branden:</para>

      <screen>&prompt.root; <userinput>growisofs -dvd-compat -Z <replaceable>/dev/cd0</replaceable> -J -R <replaceable>/pad/naar/gegevens</replaceable></userinput></screen>

      <para>De opties <option>-J -R</option> worden doorgegeven aan
	&man.mkisofs.8; voor het aanmaken van het bestandssysteem (in
	dit geval een ISO 9660-bestandssysteem met Joliet en Rock Ridge
	uitbreidingen).  Meer details staan in de hulppagina
	&man.mkisofs.8;.</para>

      <para>De optie <option>-Z</option> wordt gebruikt voor het
	opnemen van de eerste sessie, ook bij meerdere sessies.  Het
	DVD-apparaat, <replaceable>/dev/cd0</replaceable>, dient aan de
	hand van de instellingen aangepast te worden.  De parameter
	<option>-dvd-compat</option> sluit de schijf zodat er niets aan
	de opname toegevoegd kan worden.  Dit zou als tegenprestatie
	betere uitwisselbaarheid met DVD-ROM-stations moeten
	geven.</para>

      <para>Het is ook mogelijk om een vooraf gemastered beeld te
	branden, om bijvoorbeeld het beeld
	<replaceable>beeldbestand.iso</replaceable> te branden:</para>

      <screen>&prompt.root; <userinput>growisofs -dvd-compat -Z <replaceable>/dev/cd0</replaceable>=<replaceable>beeldbestand.iso</replaceable></userinput></screen>

      <para>De schrijfsnelheid moet automatisch gedetecteerd en
	ingesteld worden, afhankelijk van het medium en het gebruikte
	station.  Om de schrijfsnelheid te forceren, dient de parameter
	<option>-speed=</option> gebruikt te worden.  Meer informatie
	staat in de hulppagina &man.growisofs.1;.</para>

      <note>
	<para>Om bestanden groter dan 4,38GB in de compilatie op te nemen dient
	  een UDF/ISO-9660 hybride bestandssysteem aangemaakt te worden door de
	  aanvullende parameter <option>-udf -iso-level 3</option> aan
	  &man.mkisofs.8; en alle gerelateerde programma's (i.e.
	  &man.growisofs.1;) door te geven.  Dit is alleen nodig als een ISO
	  beeldbestand wordt aangemaakt, of als bestanden direct naar een schijf
	  worden geschreven.  Schijven die op deze manier zijn aangemaakt moeten
	  als een UDF-bestandssysteem worden aangekoppeld met het hulpmiddel
	  &man.mount.udf.8;, zodat het alleen bruikbaar is op een
	  besturingssysteem dat zich van UDF bewust is, anders zal het lijken of
	  er corrupte bestanden op staan.</para>

	<para>Om zo'n ISO-bestand aan te maken:</para>

	<screen>&prompt.user; <userinput>mkisofs -R -J -udf -iso-level 3 -o <replaceable>beeldbestand.iso</replaceable> <replaceable>/pad/naar/gegevens</replaceable></userinput></screen>

	<para>Om de bestanden direct naar een schijf te schrijven:</para>

	<screen>&prompt.root; <userinput>growisofs -dvd-compat -udf -iso-level 3 -Z <replaceable>/dev/cd0</replaceable> -J -R <replaceable>/pad/naar/gegevens</replaceable></userinput></screen>

	<para>Wanneer u een ISO-beeld heeft dat al grote bestanden bevat, zijn
	  er geen extra opties nodig om met &man.growisofs.1; het beeld naar een
	  schijf te schrijven.</para>

	<para>Zorg er ook voor dat u een actuele versie van <filename
	    role="package">sysutils/cdrtools</filename> heeft (welke
	  &man.mkisofs.8; bevat), aangezien oudere versies geen ondersteuning
	  voor grote bestanden bieden.  Als u problemen tegenkomt, gebruik dan
	  de ontwikkelversie, <filename
	    role="package">sysutils/cdrtools-devel</filename> en lees de
	  handleidingpagina &man.mkisofs.8;.</para>
      </note>
    </sect2>

    <sect2>
      <title>DVD-Video branden</title>

      <indexterm>
	<primary>DVD</primary>

	<secondary>DVD-Video</secondary>
      </indexterm>

      <para>Een DVD-Video is een specifiek bestandsschema dat gebaseerd
	is op de ISO 9660 en de micro-UDF (M-UDF) specificaties.
	DVD-Video heeft ook een specifieke hiërarchie voor de
	gegevensstructuur, de reden waarom een speciaal programma zoals
	<filename role="package">multimedia/dvdauthor</filename> nodig
	is om de DVD te schrijven.</para>

      <para>Indien er reeds een beeld van het bestandssysteem van de
	DVD-Video beschikbaar is, kan het zoals elk ander beeld gebrand
	worden.  In de vorige sectie staat een voorbeeld.  Als het
	resultaat voor de inhoud voor de DVD bijvoorbeeld in de map
	<filename class="directory">/pad/naar/video</filename> staat,
	kan de DVD-Video als volgt gebrand worden:</para>

      <screen>&prompt.root; <userinput>growisofs -Z <replaceable>/dev/cd0</replaceable> -dvd-video <replaceable>/pad/naar/video</replaceable></userinput></screen>

      <para>De optie <option>-dvd-video</option> wordt doorgegeven aan
	&man.mkisofs.8; en geeft het opdracht om een
	bestandssysteemschema voor een DVD-Video aan te maken.  Verder
	impliceert de optie <option>-dvd-video</option> de optie
	<option>-dvd-compat</option> van &man.growisofs.1;.</para>
    </sect2>

    <sect2>
      <title>DVD+RW gebruiken</title>

      <indexterm>
	<primary>DVD</primary>

	<secondary>DVD+RW</secondary>
      </indexterm>

      <para>In tegenstelling tot een CD-RW dient een nieuwe DVD+RW voor
	het eerste gebruik geformatteerd te worden.  Het programma
	&man.growisofs.1; regelt dit automatisch als nodig.  Dit is de
	<emphasis>aanbevolen</emphasis> manier.  Het is ook mogelijk om
	<command>dvd+rw-format</command> te gebruiken om een DVD+RW te
	formatteren:</para>

      <screen>&prompt.root; <userinput>dvd+rw-format <replaceable>/dev/cd0</replaceable></userinput></screen>

      <para>Deze operatie hoeft slechts één maal
	uitgevoerd te worden.  Onthoud dat alleen nieuwe DVD+RW-media
	geformatteerd dienen te worden.  Daarna is het mogelijk om de
	DVD+RW op dezelfde manier te branden zoals in bovenstaande
	secties staat vermeldt.</para>

      <para>Om nieuwe gegevens op een DVD+RW te branden (een geheel
	nieuw bestandssysteem branden, niet wat gegevens toevoegen), is
	het niet nodig om deze te wissen.  Het is voldoende om de
	vorige opname te overschrijven (tijdens het aanmaken van een
	initiële sessie), zoals hieronder:</para>

      <screen>&prompt.root; <userinput>growisofs -Z <replaceable>/dev/cd0</replaceable> -J -R <replaceable>/pad/naar/nieuwe gegevens</replaceable></userinput></screen>

      <para>Het DVD+RW-formaat biedt de mogelijkheid om eenvoudig
	nieuwe gegevens aan een vorige opname toe te voegen.  De
	operatie bestaat uit het samenvoegen van een nieuwe sessie en
	de bestaande.  Het is geen multisessie-schrijven.
	&man.growisofs.1; laat het ISO 9660-bestandssysteem dat
	aanwezig is op het medium <emphasis>groeien</emphasis>.</para>

      <para>Om gegevens aan de vorige DVD+RW toe te voegen:</para>

      <screen>&prompt.root; <userinput>growisofs -M <replaceable>/dev/cd0</replaceable> -J -R <replaceable>/pad/naar/volgende gegevens</replaceable></userinput></screen>

      <para>Dezelfde opties van &man.mkisofs.8; die gebruikt werden om
	de initiële sessie te branden, dienen gebruikt te worden
	tijdens schrijfsessies.</para>

      <note>
	<para>De optie <option>-dvd-compat</option> kan gebruikt worden
	  als betere uitwisselbaarheid met DVD-ROM-stations gewenst is.
	  In het geval van een DVD+RW verhindert dit het toevoegen van
	  gegevens niet.</para>
      </note>

      <para>Om het medium te wissen:</para>

      <screen>&prompt.root; <userinput>growisofs -Z <replaceable>/dev/cd0</replaceable>=<replaceable>/dev/zero</replaceable></userinput></screen>
    </sect2>

    <sect2>
      <title>DVD-RW gebruiken</title>

      <indexterm>
	<primary>DVD</primary>

	<secondary>DVD-RW</secondary>
      </indexterm>

      <para>Een DVD-RW accepteert twee schijfformaten: de incrementele
	sequentiële en beperkt overschrijven.  Standaard zijn
	DVD-RW-schijven in het sequentiële formaat.</para>

      <para>Een nieuwe DVD-RW kan direct beschreven worden zonder deze
	te formatteren.  Een gebruikte DVD-RW in sequentieel formaat
	dient echter gewist te worden voordat het mogelijk is om een
	nieuwe initiële sessie te schrijven.</para>

      <para>Om een DVD-RW in sequentiële toestand te wissen, dient
	het volgende gedaan te worden:</para>

      <screen>&prompt.root; <userinput>dvd+rw-format -blank=full <replaceable>/dev/cd0</replaceable></userinput></screen>

      <note>
	<para>Volledig wissen (<option>-blank=full</option>) neemt
	  ongeveer één uur in beslag op een 1x-medium.
	  Het is mogelijk om snel te wissen door gebruik te maken van
	  de optie <option>blank</option> als de DVD-RW in
	  Disk-At-Once-modus (DAO) wordt opgenomen.  Om de DVD-RW in
	  DAO-modus te branden:</para>

	<screen>&prompt.root; <userinput>growisofs -use-the-force-luke=dao -Z <replaceable>/dev/cd0</replaceable>=<replaceable>beeldbestand.iso</replaceable></userinput></screen>

	<para>De optie <option>-use-the-force-luke=dao</option> is niet
	  nodig aangezien &man.growisofs.1; probeert om minimale (snel
	  gewiste) media te detecteren en gebruik te maken van
	  DAO-schrijven.</para>

	<para>Eigenlijk moet beperkt overschrijven gebruikt worden met
	  elke DVD-RW.  Dit formaat is flexibeler dan het standaard
	  incrementeel sequentiële.</para>
      </note>

      <para>Om gegevens op een sequentiële DVD-RW te schrijven,
	worden dezelfde instructies gebruikt als voor de andere
	DVD-formaten:</para>

      <screen>&prompt.root; <userinput>growisofs -Z <replaceable>/dev/cd0</replaceable> -J -R <replaceable>/pad/naar/gegevens</replaceable></userinput></screen>

      <para>Om wat gegevens aan de vorige opname toe te voegen, dient
	de optie <option>-M</option> van &man.growisofs.1; gebruikt te
	worden.  Als echter gegevens aan een DVD-RW in incrementeel
	sequentiële modus worden toegevoegd, wordt een nieuwe
	sessie op de schijf aangemaakt wat resulteert in een
	multisessie schijf.</para>

      <para>Een DVD-RW in het beperkt overschrijven formaat hoeft niet
	gewist te worden vóór een nieuwe initiële
	sessie.  Het is voldoende om de schijf te overschrijven met de
	optie <option>-Z</option>, wat analoog is aan het geval van de
	DVD+RW.  Het is ook mogelijk om een bestaand ISO
	9660-bestandssysteem te laten groeien op soortgelijke wijze als
	voor een DVD+RW met de optie <option>-M</option>.  Het
	resultaat is een enkelsessie DVD.</para>

      <para>Om een DVD-RW in het beperkt overschrijven-formaat te
	zetten:</para>

      <screen>&prompt.root; <userinput>dvd+rw-format <replaceable>/dev/cd0</replaceable></userinput></screen>

      <para>Om terug te gaan naar het sequentiële formaat:</para>

      <screen>&prompt.root; <userinput>dvd+rw-format -blank=full <replaceable>/dev/cd0</replaceable></userinput></screen>
    </sect2>

    <sect2>
      <title>Multisessie</title>

      <para>Multisessie DVD's worden door zeer weinig DVD-ROM-stations
	geaccepteerd en meestal lezen ze hopelijk tenminste  de eerste
	sessie.  DVD+R, DVD-R en DVD-RW kunnen in het sequentiële
	formaat meerdere sessies accepteren.  Het idee van meerdere
	sessies bestaat niet voor de formaten DVD+RW en DVD-RW in
	beperkt overschrijven.</para>

      <para>Om een nieuwe sessie achter een initiële
	(niet-gesloten) sessie op een DVD+R, DVD-R of DVD-RW in
	sequentieel formaat toe te voegen:</para>

      <screen>&prompt.root; <userinput>growisofs -M <replaceable>/dev/cd0</replaceable> -J -R <replaceable>/pad/naar/volgende gegevens</replaceable></userinput></screen>

      <para>Het gebruik van dit commando met een DVD+RW of een DVD-RW
	in beperkt overschrijven-formaat voegt gegevens toe door de
	nieuwe sessie samen te voegen met de bestaande.  Dit leidt tot
	een enkelsessie schijf.  Deze manier kan gebruikt worden om
	gegevens achter een initiële sessie aan deze media toe te
	voegen.</para>

      <note>
	<para>Op deze media wordt wat ruimte gebruikt tussen elke
	  sessie om het einde en begin van de sessies aan te geven.
	  Daarom dienen sessies met grote hoeveelheden gegevens
	  toegevoegd te worden om de mediaruimte te optimaliseren.  Het
	  aantal sessies is beperkt tot 154 voor een DVD+R, ongeveer
	  2000 voor een DVD-R en 127 voor een dubbellaags DVD+R.</para>
      </note>
    </sect2>

    <sect2>
      <title>Meer informatie</title>

      <para>Om meer informatie over een DVD te verkrijgen kan het
	commando
	<command>dvd+rw-mediainfo <replaceable>/dev/cd0</replaceable></command>
	met de schijf in het station gebruikt worden.</para>

      <para>Meer informatie over
	<application>dvd+rw-tools</application> staat in de hulppagina
	&man.growisofs.1;, op de <ulink
	  url="http://fy.chalmers.se/~appro/linux/DVD+RW/">dvd+rw-tools
	  website</ulink> en in de archieven van de <ulink
	  url="http://lists.debian.org/cdwrite/">cdwrite mailing
	  list</ulink>.</para>

      <note>
	<para>De uitvoer van <command>dvd+rw-mediainfo</command> met
	  betrekking tot de resulterende opname of het medium met
	  problemen is verplicht voor elk probleemrapport.  Zonder deze
	  uitvoer volgt geen hulp.</para>
      </note>
    </sect2>

    <sect2 id="creating-dvd-ram">
      <title>DVD-RAM gebruiken</title>

      <indexterm>
	<primary>DVD</primary>

	<secondary>DVD-RAM</secondary>
      </indexterm>

      <sect3>
	<title>Configuratie</title>

	<para>DVD-RAM schrijvers komen met of een SCSI of een ATAPI
	  interface.  DMA toegang voor ATAPI apparaten moet worden
	  ingeschakeld, wat gedaan kan worden door de volgende regel
	  toe te voegen aan
	  <filename>/boot/loader.conf</filename>:</para>

	<programlisting>hw.ata.atapi_dma="1"</programlisting>
      </sect3>

      <sect3>
	<title>Voorbereiden van het medium</title>

	<para>Zoals vermeld in de introductie van dit hoofdstuk kan
	  DVD-RAM gezien worden als een verwijderbare harde schijf.
	  Zoals elke andere harde schijf moet de DVD-RAM
	  <quote>voorbereid</quote> worden voor het eerste gebruik.
	  In het voorbeeld wordt alle beschikbare ruimte gebruikt voor
	  een standaard UFS2 bestandssysteem:</para>

	<screen>&prompt.root; <userinput>dd if=/dev/zero of=<replaceable>/dev/acd0</replaceable> bs=2k count=1</userinput>
&prompt.root; <userinput>bsdlabel -Bw <replaceable>acd0</replaceable></userinput>
&prompt.root; <userinput>newfs <replaceable>/dev/acd0</replaceable></userinput></screen>

	<para>Het DVD apparaat, <devicename>acd0</devicename> moet worden
	  gewijzigd naar gelang de configuratie.</para>
      </sect3>

      <sect3>
	<title>Het medium gebruiken</title>

	<para>Zodra de voorgaande operaties uitgevoerd zijn op de DVD-RAM
	  kan het gekoppeld worden net als een normale harde schijf:</para>

	<screen>&prompt.root; <userinput>mount <replaceable>/dev/acd0</replaceable> <replaceable>/mnt</replaceable></userinput></screen>

	<para>Hierna zal de DVD-RAM zowel lees- als beschrijfbaar zijn.</para>
      </sect3>
    </sect2>
  </sect1>

  <sect1 id="floppies">
    <sect1info>
      <authorgroup>
	<author>
	  <firstname>Julio</firstname>
	  <surname>Merino</surname>
	  <contrib>Origineel werk door </contrib>
	</author>
      </authorgroup>
      <!-- 24 december 2001 -->
      <authorgroup>
	<author>
	  <firstname>Martin</firstname>
	  <surname>Karlsson</surname>
	  <contrib>Herschreven door </contrib>
	</author>
      </authorgroup>
      <!-- 27 april 2003 -->
    </sect1info>

    <title>Diskettes aanmaken en gebruiken</title>

    <para>Soms is het opslaan van gegevens op een diskette nuttig,
      bijvoorbeeld als er geen andere verwijderbare opslagmedia
      beschikbaar zijn of als kleine hoeveelheden gegevens naar een
      andere computer moeten worden overgedragen.</para>

    <para>In deze sectie wordt beschreven hoe diskettes in &os;
      gebruikt dienen te worden.  Hier worden hoofdzakelijk het
      formatteren en gebruik van 3,5&nbsp;inch DOS-diskettes behandeld,
      maar de concepten zijn vergelijkbaar voor andere
      disketteformaten.</para>

    <sect2>
      <title>Diskettes formatteren</title>

      <sect3>
	<title>Het apparaat</title>

	<para>Diskettes worden benaderd door ingangen in
	  <filename>/dev</filename> net zoals andere apparaten.  Om
	  een rauwe floppy te benaderen gebruikt u
	  <filename>/dev/fd<replaceable>N</replaceable></filename>.</para>
      </sect3>

      <sect3>
	<title>Formatteren</title>

	<para>Een diskette dient op laag niveau geformatteerd te worden
	  voordat deze kan worden gebruikt.  Dit wordt meestal door de
	  fabrikant gedaan, maar formatteren is een goede manier om de
	  integriteit van het medium te controleren.  Hoewel het
	  mogelijk is om grotere (of kleinere) schijfgroottes te
	  forceren, zijn de meeste diskettes ontworpen voor
	  1440kB.</para>

	<para>Een diskette kan op laag niveau geformatteerd worden met
	  &man.fdformat.1;.  Dit gereedschap verwacht de apparaatnaam
	  als parameter.</para>

	<para>Op basis van eventuele foutmeldingen kan bepaald worden
	  of een schijf goed of slecht is.</para>

	<sect4>
	  <title>Formatteren van floppies</title>

	  <para>Voor het formatteren van de diskette dienen de
	    apparaten
	    <filename>/dev/fd<replaceable>N</replaceable></filename>
	    gebruikt te worden.  Nadat een 3,5&nbsp;inch diskette in
	    het station is gestoken:</para>

	  <screen>&prompt.root; <userinput>/usr/sbin/fdformat -f 1440 /dev/fd0</userinput></screen>
	</sect4>
      </sect3>
    </sect2>

    <sect2>
      <title>Schijflabels</title>

      <para>Nadat de diskette op laag niveau is geformatteerd, dient er
	schijflabel aan gekoppeld te worden.  Dit schijflabel wordt
	later vernietigd, maar het systeem heeft het nodig om later de
	grootte en de geometrie van de schijf te bepalen.</para>

      <para>Het nieuwe schijflabel neemt de gehele schijf over en bevat
	alle benodigde informatie over de geometrie van de diskette.
	De geometriewaarden van het schijflabel staan vermeld in
	<filename>/etc/disktab</filename>.</para>

      <para>Nu kan &man.bsdlabel.8; als volgt gedraaid worden:</para>

      <screen>&prompt.root; <userinput>/sbin/bsdlabel -B -w /dev/fd0 fd1440</userinput></screen>
    </sect2>

    <sect2>
      <title>Bestandssystemen</title>

      <para>Nu is de diskette klaar om op hoog niveau geformatteerd te
	worden.  Hiermee wordt een nieuw bestandssysteem opgezet, wat
	&os; in staat stelt om naar de schijf te lezen en te schrijven.
	Nadat het nieuwe bestandssysteem is aangemaakt, wordt het
	schijflabel vernietigd, dus om de schijf te herformatteren is
	het noodzakelijk om het schijflabel opnieuw aan te
	maken.</para>

      <para>Het bestandssysteem voor diskettes kan zowel UFS als FAT
	zijn.  FAT is over het algemeen een betere keuze voor
	diskettes.</para>

      <para>Om een nieuw bestandssysteem op de diskettes te
	zetten:</para>

      <screen>&prompt.root; <userinput>/sbin/newfs_msdos /dev/fd0</userinput></screen>

      <para>De schijf is nu klaar voor gebruik.</para>
    </sect2>

    <sect2>
      <title>Diskettes gebruiken</title>

      <para>Om de diskette te gebruiken kan &man.mount.msdosfs.8;
	gebruikt worden om het medium aan te koppelen.  Ook kan
	<filename role="package">emulators/mtools</filename> uit de
	Portscollectie worden gebruikt.</para>
    </sect2>
  </sect1>

  <sect1 id="backups-tapebackups">
    <title>Gegevensbanden aanmaken en gebruiken</title>

    <indexterm><primary>bandmedia</primary></indexterm>

    <para>De belangrijkste bandmedia zijn de 4mm, 8mm, QIC,
      mini-cartridge en DLT.</para>

    <sect2 id="backups-tapebackups-4mm">
      <title>4mm (DDS: Digital Data Storage)</title>

      <indexterm>
	<primary>bandmedia</primary>

	<secondary>DDS (4mm) banden</secondary>
      </indexterm>

      <indexterm>
	<primary>bandmedia</primary>

	<secondary>QIC banden</secondary>
      </indexterm>

      <para>4mm-banden vervangen steeds vaker QIC-banden als
	back-upmedium voor werkstations.  Deze trend werd versneld toen
	Connor Archive, een toonaangevende fabrikant van QIC-stations,
	overnam en daarna de productie van QIC-stations stopte.
	4mm-stations zijn klein en stil maar genieten niet de
	betrouwbaarheidsreputatie van 8mm-stations.  De cartridges zijn
	minder duur en kleiner (3 x 2 x 0,5 inch, 76 x 51 x 12 mm) dan
	8mm-cartridges.  Net zoals bij 8mm hebben de koppen bij 4mm een
	vergelijkbaar kort leven, omdat beiden gebruik maken van een
	helische scan.</para>

      <para>De gegevensdoorvoer op deze stations begint bij ongeveer
	150&nbsp;kB/s, met pieken van 500&nbsp;kB/s.  De
	opslagcapaciteit begint bij 1,3&nbsp;GB en eindigt bij
	2,0&nbsp;GB.  Hardwarecompressie, die voor de meeste stations
	beschikbaar is, zorgt voor ongeveer een verdubbeling van de
	capaciteit.  Bibliotheekeenheden van multi-station
	bandbiliotheken kunnen 6 stations in een enkel kabinet bevatten
	met automatische wisseling van de banden.  De capaciteit van
	een bibliotheek loopt op tot 240&nbsp;GB.</para>

      <para>Door de DDS-3-standaard worden bandcapaciteiten van
	12&nbsp;GB (of 24&nbsp;GB met compressie) ondersteund.</para>

      <para>Net als 8mm-drives gebruiken 4mm-drives helische scan.
	Alle voor- en nadelen van helische scan gelden voor zowel 4mm-
	als 8mm-stations.</para>

      <para>Banden dienen na 2.000 maal of 100 volledige back-ups
	afgedankt te worden.</para>
    </sect2>

    <sect2 id="backups-tapebackups-8mm">
      <title>8mm (Exabyte)</title>

      <indexterm>
	<primary>bandmedia</primary>

	<secondary>Exabyte (8mm) banden</secondary>
      </indexterm>

      <para>8mm-banden zijn de meest gebruikte SCSI-banden.  Ze vormen
	de beste keuze met betrekking tot het uitwisselen van banden.
	Bijna elk bedrijf heeft een Exabyte 2&nbsp;GB 8mm-bandstation.
	8mm-stations zijn betrouwbaar, gemakkelijk en stil.  Cartridges
	zijn niet duur en klein (4,8 x 3,3 x 0,6 inch; 122 x 84 x 15
	mm).  Een nadeel van 8mm-banden is de relatief korte levensduur
	van de kop en band vanwege de hoge mate van relatieve beweging
	tussen de band en de koppen.</para>

      <para>De gegevensdoorvoer varieert van ~250&nbsp;kB/s tot
	~500&nbsp;kB/s.  De gegevensomvang begint bij 300&nbsp;MB en
	kan oplopen tot 7&nbsp;GB.  Hardwarecompressie, waarmee de
	meeste stations van deze soort zijn uitgerust, zorgt voor
	ongeveer een verdubbeling van de capaciteit.  Deze stations
	zijn los of als multi-station bandbiliotheken met 6 stations en
	120 banden in een enkele kast beschikbaar.  In het laatste
	geval worden banden automatisch per stuk verwisseld.  De
	capaciteit van een bibliotheek kan oplopen tot meer dan
	840&nbsp;GB.</para>

      <para>Het model <quote>Mammoth</quote> van Exabyte ondersteunt
	een capaciteit van 12&nbsp;GB (24&nbsp;GB met compressie)
	per band en kost ongeveer twee maal zoveel als een gewoon
	bandstation.</para>

      <para>Gegevens worden door middel van helische scan op de band
	gezet en de koppen zijn onder een hoek (ongeveer 6 graden) op
	het medium gepositioneerd.  De band wordt 270 graden om de
	spoel gewikkeld die de koppen vasthoudt.  Dit resulteert in een
	hoge gegevensdichtheid en dicht bij elkaar staande sporen die
	een hoek van de ene naar de andere kant van de band
	maken.</para>
    </sect2>

    <sect2 id="backups-tapebackups-qic">
      <title>QIC</title>

      <indexterm>
	<primary>bandmedia</primary>

	<secondary>QIC-150</secondary>
      </indexterm>

      <para>De banden en stations voor de QIC-150 zijn misschien de
	meest voorkomende bandstations en bandmedia.  QIC-bandstations
	zijn de minst dure <quote>serieuze</quote> back-upstations.
	Het nadeel is de prijs van de media.  QIC-banden zijn duur in
	vergelijking met 8mm- of 4mm-banden.  De prijs per GB
	opslagruimte kan tot 5 maal zo hoog zijn.  Indien een half
	dozijn banden toereikend is, zijn QIC-banden waarschijnlijk de
	juiste keuze.  QIC is het <emphasis>meest</emphasis>
	voorkomende bandstation.  Elk bedrijf heeft QIC-stations met
	een bepaalde capaciteit.  QIC heeft namelijk een groot aantal
	capaciteiten per type band, die fysiek vergelijkbaar (soms
	identiek) zijn.  QIC-banden zijn niet stil.  Deze stations
	maken een hoorbaar geluid tijdens het zoeken voordat ze
	beginnen met het opnemen van gegevens en zijn duidelijk
	hoorbaar tijdens het lezen, schrijven en zoeken.  QIC-banden
	zijn 6&nbsp;x 4&nbsp;x 0,7 inch of 152&nbsp;x 102&nbsp;x 17 mm
	groot.</para>

      <para>De gegevensdoorvoer varieert van ~150&nbsp;kB/s tot
	~500&nbsp;kB/s.  Hardwarecompressie is mogelijk met veel van de
	nieuwere bandstations.  QIC-stations worden steeds minder vaak
	geïnstalleerd.  Ze worden vervangen door DAT-stations.</para>

      <para>Gegevens worden in sporen op de band gezet.  De sporen
	lopen parallel aan de lange as van het bandmedium van het ene
	naar het andere einde.  Het aantal sporen, en daarmee de
	breedte van een spoor, varieert met de capaciteit van de band.
	De meeste, zo niet alle, nieuwe stations bieden achterwaartse
	leescompatibiliteit (en vaak ook achterwaartse
	schrijfcompabiliteit).  QIC heeft een goede reputatie op het
	gebied van gegevensveiligheid (de mechanismen zijn eenvoudiger
	en robuuster dan die van helische scan-stations).</para>

      <para>Banden dienen na 5.000 back-ups afgedankt te worden.</para>
    </sect2>

    <sect2 id="backups-tapebackups-dlt">
      <title>DLT</title>

      <indexterm>
	<primary>bandmedia</primary>

	<secondary>DLT</secondary>
      </indexterm>

      <para>DLT-banden hebben de snelste gegevensdoorvoer van alle
	hiergenoemde bandstations.  De band van 1/2 inch (12,5 mm) zit
	in een cartridge (4 x 4 x 1 inch; 100 x 100 x 25 mm) op
	één enkele haspel.  De cartridge heeft een
	opklapbare opening aan één gehele kant van de
	cartridge.  Het mechanisme van het station opent deze opening
	om de bandleider eruit te halen.  De bandleider heeft een ovaal
	gat dat door het station gebruikt wordt om de band <quote>vast
	  te zetten</quote>.  De haspel die de band aanpakt is in het
	bandstation gesitueerd.  Bij alle andere bandcartridges die
	hier genoemd zijn (9-sporige banden zijn de enige uitzondering)
	zitten zowel de haspel die de band levert als de haspel die de
	band aanpakt in de bandcartridge zelf.</para>

      <para>De gegevensdoorvoer bedraagt ongeveer 1.5&nbsp;MB/s, drie
	maal de doorvoer van 4mm-, 8mm-, en QIC-bandstations.  De
	gegevenscapaciteit varieert van 10&nbsp;GB tot 20&nbsp;GB per
	stations.  Stations zijn als meerdere-bandwisselaars en als
	bibliotheken van meerdere banden en meerdere stations
	beschikbaar, die 5 tot 900 banden bevatten verspreid over 1 tot
	20 stations, waardoor een opslagcapaciteit van 50&nbsp;GB tot
	9&nbsp;TB geleverd wordt.</para>

      <para>Met compressie levert het formaat DLT Type IV tot
	70&nbsp;GB aan capaciteit.</para>

      <para>Gegevens worden in sporen die parallel aan de looprichting
	lopen op de band gezet (net als met QIC-banden).  Er worden
	twee sporen per keer geschreven.  De levensduur van de lees- en
	schrijfkoppen is relatief lang.  Als de band eenmaal stilstaat,
	is er geen relatieve beweging tussen de koppen en de
	band.</para>
    </sect2>

    <sect2>
      <title id="backups-tapebackups-ait">AIT</title>

      <indexterm>
	<primary>bandmedia</primary>

	<secondary>AIT</secondary>
      </indexterm>

      <para>AIT is een nieuw formaat van Sony dat (met compressie) tot
	50&nbsp;GB gegevens per band kan bevatten.  De band bevat
	geheugenchips die een index van de inhoud van de band bevatten.
	Deze index kan snel door het bandstation gelezen worden voor
	het bepalen van de positie van bestanden op de band, in plaats
	van de enkele minuten die nodig zijn voor andere banden.
	Software als <application>SAMS:Alexandria</application> kan
	meer dan veertig AIT-bandbibliotheken beheren, waarbij het
	direct met de geheugenchip van de band communiceert om de
	inhoud op het scherm te tonen, om te bepalen welke bestanden
	naar welke band zijn geback-upped en om de correcte band te
	vinden, laden en de gegevens ervan terug te zetten.</para>

      <para>Dit soort bibliotheken kosten rond de $&nbsp;20.000,
	waardoor ze enigszins boven het budget van de hobbyist
	liggen.</para>
    </sect2>

    <sect2>
      <title>Eerste gebruik van een nieuwe band</title>

      <para>Als de eerste keer van een nieuwe, geheel lege band wordt
	gelezen of ernaar wordt geschreven, mislukt dit.  Het bericht
	op de console zier er analoog aan het volgende uit:</para>

      <screen>sa0(ncr1:4:0): NOT READY asc:4,1
sa0(ncr1:4:0):  Logical unit is in process of becoming ready</screen>

      <para>De band bevat geen Identifier Block (bloknummer 0).  Alle
	QIC-bandstations sinds de adoptie van de standaard QIC-525
	schrijven een Identifier Block naar de band.  Er zijn twee
	oplossingen:</para>

      <itemizedlist>
	<listitem>
	  <para><command>mt fsf 1</command> zorgt ervoor dat het
	    bandstation een Identifier Block naar de band
	    schrijft.</para>
	</listitem>

	<listitem>
	  <para>De knop aan de voorkant van het paneel dient gebruikt
	    te worden om de band uit te werpen.</para>

	  <para>De band dient opnieuw in het station gestoken te worden
	    en met <command>dump</command> worden gegevens naar de band
	    gedumpt.</para>

	  <para><command>dump</command> geeft <errorname>DUMP: End of
	      tape detected</errorname> en de console laat het volgende
	    zien:<errorname>HARDWARE FAILURE info:280
	      asc:80,96</errorname>.</para>

	  <para>De band kan met <command>mt rewind</command>
	    teruggespoeld te worden.</para>

	  <para>Hierna zijn alle bandbewerkingen succesvol.</para>
	</listitem>
      </itemizedlist>
    </sect2>
  </sect1>

  <sect1 id="backups-floppybackups">
    <title>Naar diskettes back-uppen</title>

    <sect2 id="floppies-using">
      <title>Kunnen diskettes gebruikt worden om gegevens te
	back-uppen?</title>

      <indexterm><primary>back-updiskettes</primary></indexterm>

      <indexterm><primary>diskettes</primary></indexterm>

      <para>Diskettes zijn niet bepaald een geschikt medium om
	back-ups mee te maken, omdat:</para>

      <itemizedlist>
	<listitem>
	  <para>Het medium onbetrouwbaar is, in het bijzonder op de
	    langere termijn;</para>
	</listitem>

	<listitem>
	  <para>Het back-uppen en terugzetten erg traag is;</para>
	</listitem>

	<listitem>
	  <para>Diskettes een zeer beperkte capaciteit hebben.  De
	    tijden dat een hele harde schijf naar een tiental diskettes
	    kon worden geback-upped zijn allang verstreken.</para>
	</listitem>
      </itemizedlist>

      <para>Maar als er geen andere manier beschikbaar is om de
	gegevens te back-uppen, is een back-up naar diskettes beter
	dan helemaal geen back-up.</para>

      <para>Gebruikte diskettes moet van goede kwaliteit zijn.
	Diskettes die al jaren op kantoor rondgeslingerd hebben, zijn
	een slechte keuze.  In het ideale geval dienen nieuwe diskettes
	van een reputabele fabrikant gebruikt te worden.</para>
    </sect2>

    <sect2 id="floppies-creating">
      <title>Hoe de gegevens naar diskettes back-uppen?</title>

      <para>Het beste kan naar diskettes worden geback-upped door
	gebruik te maken van &man.tar.1; met de optie
	<option>-M</option> (meerdere volumes), die back-ups over
	meerdere diskettes ondersteunt.</para>

      <para>Om alle bestanden in de huidige map en de submappen te
	back-uppen (als <username> root</username>):</para>

      <screen>&prompt.root; <userinput>tar Mcvf /dev/fd0 *</userinput></screen>

      <para>Als de eerste diskette vol is, vraagt &man.tar.1; om het
	volgende volume.  Omdat &man.tar.1; media-onafhankelijk is,
	refereert het aan volumes, in deze context diskettes.</para>

      <screen>Prepare volume #2 for /dev/fd0 and hit return:</screen>

      <para>Dit wordt herhaald (met oplopend volumenummer) totdat alle
	gespecificeerde bestanden zijn geback-upped.</para>
    </sect2>

    <sect2 id="floppies-compress">
      <title>Kunnen back-ups gecomprimeerd worden?</title>

      <indexterm><primary><command>tar</command></primary></indexterm>

      <indexterm><primary><command>gzip</command></primary></indexterm>

      <indexterm><primary>compressie</primary></indexterm>

      <para>Helaas staat &man.tar.1; het gebruik van de optie
	<option>-z</option> niet toe voor archieven over meerdere
	volumes.  Het is uiteraard mogelijk om alle bestanden met
	&man.gzip.1; te comprimeren, ze met &man.tar.1; op diskettes te
	zetten en ze daarna met &man.gunzip.1; weer te
	decomprimeren!</para>
    </sect2>

    <sect2 id="floppies-restoring">
      <title>Hoe worden de back-ups teruggezet?</title>

      <para>Om een volledige archief terug te zetten:</para>

      <screen>&prompt.root; <userinput>tar Mxvf /dev/fd0</userinput></screen>

      <para>Er zijn twee manieren om alleen specifieke bestanden terug
	te zetten.  Ten eerste kan met de eerste diskette begonnen
	worden:</para>

      <screen>&prompt.root; <userinput>tar Mxvf /dev/fd0 <replaceable>bestandsnaam</replaceable></userinput></screen>

      <para>Het programma &man.tar.1; vraagt om de vervolgdiskettes
	totdat het benodigde bestand is gevonden.</para>

      <para>Als alternatief kan, als bekend is op welke diskette het
	bestand staat, de betreffende diskette worden ingestoken en
	bovenstaand commando gebruikt worden.  Als het eerste bestand
	op de diskette een vervolg is van de vorige diskette,
	waarschuwt &man.tar.1; dat het bestand niet teruggezet kan
	worden, zelfs als hier niet om gevraagd is!</para>
    </sect2>
  </sect1>

  <sect1 id="backup-strategies">
    <sect1info>
      <authorgroup>
	<author>
	  <firstname>Lowell</firstname>
	  <surname>Gilbert</surname>
	  <contrib>Oorspronkelijk werk van </contrib>
	</author>
      </authorgroup>
      <!-- 3 Dec 2005 -->
    </sect1info>

    <title>Back-up strategieën</title>

    <para>Het eerste wat nodig is voor het ontwepken van een
      back-upplan, is er voor te zorgen dat de volgende mogelijke
      problemen worden ondervangen:</para>

    <itemizedlist>
      <listitem>
	<para>Schijffalen</para>
      </listitem>

      <listitem>
	<para>Per ongeluk verwijderde bestanden</para>
      </listitem>

      <listitem>
	<para>Willekeurige bestandscorruptie</para>
      </listitem>

      <listitem>
	<para>Complete machinevernietiging (door bijvoorbeeld brand),
	  inclusief de vernietiging van lokaal beschikbare
	  back-ups.</para>
      </listitem>
    </itemizedlist>

    <para>Het is goed mogelijk dat een aantal systemen het best
      geholpen zijn door voor al deze problemen een andere techniek te
      gebruiken.  Behalve voor volledig persoonlijke systemen met
      niet echt belangrijke gegevens, is het zelfs onwaarschijnlijk dat
      één techniek alle mogelijke problemen kan
      afvangen.</para>

    <para>Een aantal technieken in de gereedschapskist zijn:</para>

    <itemizedlist>
      <listitem>
	<para>Archiveren van een heel systeem op een back-up die niet
	  lokaal wordt bewaard.  Dit biedt bescherming tegen alle
	  hierboven beschreven problemen, maar het is langzaam en
	  onhandig om er een restore van te maken.  Het is mogelijk om
	  lokaal een kopie aan te houden en/of online, maar dan zijn er
	  nog steeds onhandigheden, in het bijzonder voor restores voor
	  gebruikers met beperkte rechten.</para>
      </listitem>

      <listitem>
	<para>Snapshots van bestandssystemen.  Dit werkt eigenlijk
	  alleen in het geval bestanden per ongelijk verwijderd worden,
	  maar het kan in dat geval <emphasis>erg</emphasis> handig
	  zijn en het werkt snel en eenvoudig.</para>
      </listitem>

      <listitem>
	<para>Een kopie maken van hele bestandssystemen en/of schijven
	  (bijvoorbeeld een periodieke &man.rsync.1; van een hele machine).
	  Dit is in het algemeen het meest bruikbaar in netwerken met
	  specifieke eisen.  Voor algemene bescherming tegen het falen
	  van een schijf, is het meestal minder geschikt dan
	  <acronym>RAID</acronym>.  Voor het herstellen van per ongeluk
	  verwijderde bestanden is het vergelijkbaar aan
	  <acronym>UFS</acronym> snapshots, maar dat hangt af van
	  persoonlijke voorkeuren.</para>
      </listitem>

      <listitem>
	<para><acronym>RAID</acronym>.  Minimaliseert of voorkomt
	  downtijd als een schijf faalt.  Dit ten koste van het vaker
	  hebben van schijven die falen (omdat er meer van zijn), maar
	  wel met een veel lagere urgentie.</para>
      </listitem>

      <listitem>
	<para>Controleren van fingerprints van bestanden.  Het
	  hulpprogramma &man.mtree.8; kan hier bij helpen.  Hoewel dit
	  geen back-uptechniek is, zorgt het er wel voor dat kan worden
	  opgemerkt wanneer back-ups geraadpleegd moeten worden.  Dit
	  is in het bijzonder belangrijk voor offline back-ups en de
	  fingerprints horen periodiek gecontroleerd te worden.</para>
      </listitem>
    </itemizedlist>

    <para>Het is makkelijk om met nog meer technieken op de proppen te
      komen, waaronder veel variaties op de bovengenoemde.  Bijzondere
      eisen leiden vaak tot bijzondere oplossingen.  Het back-uppen van
      een draaiende database vereist bijvoorbeeld een methode die
      toegespitst is op de gebruikte database software als tussenstap.
      Het is van groot belang om te onderkennen tegen welke gevaren er
      bescherming dient te zijn en hoe daarmee om te gaan.</para>
  </sect1>

  <sect1 id="backup-basics">
    <title>Back-upbeginselen</title>

    <para>De drie grote back-upprogramma's zijn &man.dump.8;,
      &man.tar.1; en &man.cpio.1;.</para>

    <sect2>
      <title>Dump en Restore</title>

      <indexterm>
	<primary>back-upsoftware</primary>

	<secondary>dump / restore</secondary>
      </indexterm>

      <indexterm><primary><command>dump</command></primary></indexterm>

      <indexterm><primary><command>restore</command></primary></indexterm>

      <para>De traditionele back-upprogramma's voor &unix; zijn
	<command>dump</command> en <command>restore</command>.  Deze
	zien het station als een verzameling van schijfblokken, onder
	de abstracties van bestanden, koppelingen en mappen die door de
	bestandssystemen worden aangemaakt.  In tegenstelling tot andere
	back-upprogramma's, verzorgt <command>dump</command> een
	back-up van een compleet bestandssysteem op een apparaat.  Het
	is niet in staat om slechts een gedeelte van een bestandssysteem
	of een mapstructuur die meer dan één
	bestandssysteem in beslag neemt te back-uppen.  Het commando
	<command>dump</command> schrijft geen bestanden en
	mappen naar band, maar de rauwe gegevensblokken waaruit de
	bestanden en mappen bestaan.  Wanneer het gebruikt wordt om
	gegevens te extraheren, slaat <command>restore</command>
	tijdelijke bestanden standaard op in <filename>/tmp/</filename>
	&mdash; als u werkt vanaf een herstelschijf met een kleine map
	<filename>/tmp</filename>, moet u wellicht de
	omgevingsvariabele <envar>TMPDIR</envar> op een map met meer
	vrije ruimte instellen zodat de restore kan slagen.</para>

      <note>
	<para>Indien <command>dump</command> op een hoofdmap wordt
	  gebruikt, wordt er geen back-up gemaakt van <filename>/home
	  </filename>, <filename>/usr</filename> of van de vele andere
	  mappen, aangezien dit typisch koppelpunten voor andere
	  bestandssystemen of symbolische koppelingen binnen deze
	  bestandssystemen zijn.</para>
      </note>

      <para><command>dump</command> bevat eigenaardigheden die uit de
	begintijd in Versie 6 van AT&amp;T &unix; (circa 1975) zijn
	overgebleven.  De standaardparameters zijn geschikt voor banden
	met 9 sporen (6.250 bpi), niet voor de media met hoge dichtheid
	die vandaag beschikbaar zijn (tot 62.182 ftpi).  Deze
	standaardwaarden dienen op de opdrachtregel overschreven te
	worden om de capaciteit van de huidige bandstations te
	benutten.</para>

      <indexterm><primary><filename>.rhosts</filename></primary></indexterm>

      <para>Het is ook mogelijk om gegevens met
	<command>rdump</command> en <command>rrestore</command> over
	een netwerk naar een bandstation dat aan een andere computer
	gekoppeld is te back-uppen.  Beide programma's maken gebruik
	van &man.rcmd.3; en &man.ruserok.3; om toegang tot het
	bandstation op afstand te krijgen.  De gebruiker die de back-up
	uitvoert moet vermeld staat in het bestand
	<filename>.rhosts</filename> op de computer op afstand.  De
	argumenten die aan <command>rdump</command> en
	<command>rrestore</command> gegeven worden dienen geschikt te
	zijn voor gebruik op de computer op afstand.  Als
	<command>rdump</command> gebruikt wordt om een dump te maken
	van een &os; computer naar een Exabyte-bandstation dat
	met een Sun-computer genaamd <hostid>komodo</hostid> verbonden
	is:</para>

      <screen>&prompt.root; <userinput>/sbin/rdump 0dsbfu 54000 13000 126 komodo:/dev/nsa8 /dev/da0a 2>&amp;1</userinput></screen>

      <para>Let op: er kleven veiligheidsbezwaren aan het toestaan van
	authenticatie met <filename>.rhosts</filename>.  De situatie
	dient goed geëvalueerd te worden.</para>

      <para>Het is ook mogelijk om <command>dump</command> en
	<command>restore</command> op een veiligere manier via
	<command>ssh</command> te gebruiken.</para>

      <example>
	<title>Het gebruik van <command>dump</command> via
	  <application>ssh</application></title>

	<screen>&prompt.root; <userinput>/sbin/dump -0uan -f - /usr | gzip -2 | ssh -c blowfish \
	  doelgebruiker@doelmachine.voorbeeld.com dd of=/mijngrotebestanden/dump-usr-10.gz</userinput></screen>
      </example>

      <para>Ook kan de ingebouwde manier van <command>dump</command>
	gebruikt worden, door de omgevingsvariabele <envar>RSH</envar>
	in te stellen:</para>

      <example>
	<title>Het gebruik van <command>dump</command> via
	  <application>ssh</application> met ingestelde
	  <envar>RSH</envar></title>

	<screen>&prompt.root; <userinput>env RSH=/usr/bin/ssh /sbin/dump -0uan -f doelgebruiker@doelmachine.voorbeeld.com:/dev/sa0 /usr</userinput></screen>
      </example>
    </sect2>

    <sect2>
      <title><command>tar</command></title>

      <indexterm>
	<primary>back-upsoftware</primary>

	<secondary><command>tar</command></secondary>
      </indexterm>

      <para>&man.tar.1; stamt ook uit de tijd van Versie 6 van AT&amp;T
	&unix; (circa 1975).  Het werkt samen met het bestandssysteem.
	<command>tar</command> schrijft bestanden en mappen naar band
	en ondersteunt niet het volledige scala aan opties dat
	beschikbaar is met &man.cpio.1;, maar <command>tar</command>
	heeft niet de ongebruikelijke opdrachtpijplijn nodig die
	<command>cpio</command> gebruikt.</para>

      <indexterm><primary><command>tar</command></primary></indexterm>

      <para>Om <command>tar</command> toe te passen op een Exabyte-bandstation
	die met een Sun genaamd <hostid>komodo</hostid> verbonden
	is:</para>

      <screen>&prompt.root; <userinput>tar cf - . | rsh komodo dd of=<replaceable>tape-device</replaceable> obs=20b</userinput></screen>

      <para>Indien de veiligheid van back-uppen over een netwerk een
	punt is, dient gebruik te worden gemaakt van het commando
	<command>ssh</command> en niet van
	<command>rsh</command>.</para>
    </sect2>

    <sect2>
      <title><command>cpio</command></title>

      <indexterm>
	<primary>back-upsoftware</primary>

	<secondary><command>cpio</command></secondary>
      </indexterm>

      <para>&man.cpio.1; is het originele &unix; bandprogramma voor
	magnetische media om bestanden uit te wisselen.
	<command>cpio</command> heeft opties (naast vele anderen) om
	byte-swapping uit te voeren, een aantal verschillende
	archiefformaten te schrijven en de gegevens over een pijplijn
	naar andere programma's te voeren.  Deze laatste optie maakt
	<command>cpio</command> een uitstekende keuze voor
	installatiemedia.  <command>cpio</command> weet niet hoe het
	door een mapstructuur moet lopen.  Er dient een lijst met
	bestanden door <filename>stdin</filename> aangeleverd te
	worden.</para>

      <indexterm><primary><command>cpio</command></primary></indexterm>

      <para><command>cpio</command> biedt geen ondersteuning voor
	back-ups over het netwerk.  Er kan gebruik worden gemaakt van
	een pijplijn en <command>rsh</command> om de gegevens naar een
	banddrive op afstand te sturen.</para>

      <screen>&prompt.root; <userinput>for f in <replaceable>maplijst; </replaceable> do</userinput>
<userinput>find $f &gt;&gt; back-up.lijst</userinput>
<userinput>done</userinput>
&prompt.root; <userinput>cpio -v -o --format=newc &lt; back-up.lijst | ssh <replaceable>gebruiker</replaceable>@<replaceable>host</replaceable> "cat &gt; <replaceable>back-upapparaat</replaceable>"</userinput></screen>

      <para>Hier is <replaceable>maplijst</replaceable> een lijst van
	de mappen waarvan een back-up gemaakt dient te worden,
	<replaceable>gebruiker</replaceable>@<replaceable>host</replaceable>
	de gebruiker/hostnaam-combinatie die de back-ups uitvoert, en
	<replaceable>back-upapparaat</replaceable> het apparaat waar de
	back-ups naar toe geschreven te worden (bijvoorbeeld
	<filename>/dev/nsa0</filename>).</para>
    </sect2>

    <sect2>
      <title><command>pax</command></title>

      <indexterm>
	<primary>back-upsoftware</primary>

	<secondary><command>pax</command></secondary>
      </indexterm>

      <indexterm><primary><command>pax</command></primary></indexterm>

      <indexterm><primary>POSIX</primary></indexterm>

      <indexterm><primary>IEEE</primary></indexterm>

      <para>&man.pax.1; is het antwoord van IEEE en &posix; op
	<command>tar</command> en <command>cpio</command>.  In de loop
	der jaren zijn de verscheidene versies van
	<command>tar</command> en <command>cpio</command> licht
	incompatibel geworden.  Dus in plaats van dit uit te vechten en
	ze volledig te standaardiseren, heeft &posix; een nieuw
	archiveringsprogramma gemaakt.  <command>pax</command> poogt om
	veel van de verscheidene formaten van <command>cpio</command>
	en <command>tar</command> te lezen en te schrijven, met daarbij
	nog nieuwe, eigen formaten.  De commandoverzameling lijkt meer
	op die van <command>cpio</command> dan op die van
	<command>tar</command>.</para>
    </sect2>

    <sect2 id="backups-programs-amanda">
      <title><application>Amanda</application></title>

      <indexterm>
	<primary>back-upsoftware</primary>

	<secondary><application>Amanda</application></secondary>
      </indexterm>

      <indexterm><primary><application>Amanda</application></primary></indexterm>

      <para><application>Amanda</application> (Advanced Maryland
	Network Disk Archiver) is een client/server-back-upsysteem, in
	plaats van een enkel programma.  Een
	<application>Amanda</application> server back-upt elk aantal
	computers dat een <application>Amanda</application> client en
	een netwerkverbinding met de <application>Amanda</application>
	server heeft naar een enkel bandstation.  Een veelvoorkomend
	probleem bij bedrijven met een groot aantal schijven is dat de
	tijd die nodig is om de gegevens direct naar band te back-uppen
	langer is dan de tijd die voor de taak gereserveerd is.
	<application>Amanda</application> lost dit probleem op.
	<application>Amanda</application> kan gebruik maken van een
	<quote>tussenschijf</quote> om verschillende bestandssystemen
	tegelijkertijd te back-uppen.
	<application>Amanda</application> maakt
	<quote>archiefverzamelingen</quote> aan, een groep banden die
	gedurende een tijd gebruikt wordt om volledige back-ups te
	maken van alle bestandssystemen die in het
	instellingenbestand van <application>Amanda</application>
	vermeld staan.  De <quote>archiefverzameling</quote> bevat
	ook incrementele (of differentiële) back-ups van alle
	bestandssystemen.  Voor het herstellen van een beschadigd
	bestandssysteem zijn de meest recente volledige back-up en de
	incrementele back-ups nodig.</para>

      <para>Het instellingenbestand biedt verfijnde controle over de
	back-ups en het netwerkverkeer door
	<application>Amanda</application>.
	<application>Amanda</application> kan elk bovenstaand
	back-upprogramma gebruiken om de gegevens naar de band te
	schijven.  <application>Amanda</application> is òf als
	port òf als package beschikbaar.</para>
    </sect2>

    <sect2>
      <title>Nietsdoen</title>

      <para><quote>Nietsdoen</quote> is geen computerprogramma, maar de
	de meest gebruikte back-upstrategie.  Er zijn geen
	initiële kosten.  Er is geen back-upschema om te volgen.
	Zeg gewoon nee.  Als er iets met gegevens gebeurt, lach erom en
	leef ermee!</para>

      <para>Als tijd en gegevens weinig tot niets waard zijn, is
	<quote>Nietsdoen</quote> het meest geschikte back-upprogramma.
	Maar wees bedacht, &unix; is een nuttig stuk gereedschap en er
	is zo maar binnen zes maanden een verzameling bestanden die
	wèl van waarde is.</para>

      <para><quote>Nietsdoen</quote> is de juiste back-upmethode voor
	<filename>/usr/obj</filename> en andere mapstructuren die zo
	opnieuw aangemaakt kunnen worden.  Een voorbeeld zijn de
	bestanden waaruit de HTML- of &postscript; versie van dit
	Handboek bestaan.  Deze documentformaten zijn vanuit
	XML-invoerbestanden aangemaakt.  Het back-uppen van de HTML-
	of &postscript; bestanden is niet nodig.  Van de XML-bestanden
	dient regelmatig een back-up gemaakt te worden.</para>
    </sect2>

    <sect2>
      <title>Welk back-upprogramma is het beste?</title>

      <indexterm><primary>LISA</primary></indexterm>

      <para>&man.dump.8;.  <emphasis>Punt uit.</emphasis>.  Elizabeth
	D. Zwicky heeft stresstesten op alle hierboven besproken
	back-upprogramma's uitgevoerd.  De heldere keuze voor het
	behouden van alle gegevens en alle eigenaardigheden van &unix;
	bestandssystemen is <command>dump</command>.  Elizabeth heeft
	bestandssystemen aangemaakt met een grote verscheidenheid aan
	ongewone omstandigheden (en enkele minder ongebruikelijke) en
	heeft elk programma getest door een back-up van die
	bestandssystemen uit te voeren en ze te herstellen.  De
	eigenaardigheden omvatten bestanden met gaten, bestanden met
	gaten en een blok nullen, bestanden met vreemde tekens in hun
	namen, onleesbare en onschrijfbare bestanden, apparaten,
	bestanden waarvan de grootte verandert tijdens het back-uppen,
	bestanden die aangemaakt/verwijderd worden tijdens het
	back-uppen en meer.  Ze presenteerde de resultaten op LISA V in
	oktober 1991.  Zie <ulink
	  url="http://www.coredumps.de/doc/dump/zwicky/testdump.doc.html">torture-testing
	  Backup and Archive Programs</ulink>.</para>
    </sect2>

    <sect2>
      <title>Noodterugzetprocedure</title>

      <sect3>
	<title>Vóór de ramp</title>

	<para>Er zijn slechts vier stappen om te volgen bij het
	  voorbereiden op elke ramp die voor kan komen.</para>

	<indexterm><primary><command>bsdlabel</command></primary></indexterm>

	<para>Het schijflabel van elke schijf dient afgedrukt te worden
	  (bijvoorbeeld met <command>bsdlabel da0 | lpr</command>), de
	  bestandssysteemtabel (<filename>/etc/fstab</filename>) en
	  alle opstartboodschappen, alles in tweevoud.</para>

	<indexterm><primary>livefs CD</primary></indexterm>

	<para>Ten tweede dient een <quote>livefs</quote> CD-ROM gebrandt te
	  worden.  Deze CD-ROM biedt ondersteuning voor het opstarten in een
	  &os; <quote>livefs</quote> reddingsmodus die gebruiker in staat stelt
	  om vele taken uit te voeren zoals het draaien van &man.dump.8;,
	  &man.restore.8;, &man.fdisk.8;, &man.bsdlabel.8;, &man.newfs.8; en
	  meer.  Een livefs CD-beeld voor
	  &os;/&arch.i386;&nbsp;&rel2.current;-RELEASE is beschikbaar op <ulink
	    url="ftp://ftp.FreeBSD.org/pub/FreeBSD/releases/&arch.i386;/ISO-IMAGES/&rel2.current;/&os;-&rel2.current;-RELEASE-&arch.i386;-livefs.iso"></ulink>.</para>

	<note>
	  <para>Livefs CD-beelden zijn niet beschikbaar voor
	    &os;&nbsp;&rel.current;-RELEASE en nieuwer.  Naast de beelden voor
	    CDROM-installaties kunnen ook beelden voor flash-drive-installaties
	    gebruikt worden om een systeem te redden.  Het
	    <quote>memstick</quote>-beelden voor
	    &os;/&arch.i386;&nbsp;&rel.current;-RELEASE is beschikbaar op <ulink
	      url="ftp://ftp.FreeBSD.org/pub/FreeBSD/releases/&arch.i386;/&arch.i386;/ISO-IMAGES/&rel.current;/&os;-&rel.current;-RELEASE-&arch.i386;-memstick.img"></ulink>.</para>
	</note>

	<para>Ten derde dienen regelmatig back-upbanden aangemaakt te
	  worden.  Alle veranderingen die na de laatste back-up zijn
	  gemaakt kunnen onherroepelijk verloren zijn gegaan.  De
	  back-upbanden dienen beveiligd te worden tegen
	  overschrijven.</para>

	<para>Ten vierde dienen de <quote>livefs</quote> CD-ROM die in stap twee
	  gemaakt is en de back-upbanden getest te worden.  Van de handelingen
	  dienen aantekeningen gemaakt te worden.  De aantekeningen, de
	  CD-ROM, de afdrukken en de back-upbanden dienen
	  gezamenlijk bewaard te worden.  Tijdens het herstellen kunnen
	  de notities ervoor zorgen dat de back-upbanden vernietigd
	  worden.  Hoe?  In plaats van <command>tar xvf
	    /dev/sa0</command> kan per ongeluk <command>tar cvf
	    /dev/sa0</command> worden ingetypt, waardoor de back-upband
	  overschreven wordt.</para>

	<para>Als extra veiligheidsmaatregel dienen telkens een
	  <quote>livefs</quote> CD-ROM en twee back-upbanden gemaakt te worden.
	  Eén van deze banden dient op een plaats op afstand
	  bewaard te worden.  Zo'n plaats is NIET de kelder van het
	  zelfde kantoorgebouw.  Een aantal bedrijven in het World
	  Trade Center heeft deze les op de harde manier geleerd.  Zo'n
	  plaats dient fysiek gescheiden te zijn van de computers en de
	  schijven door een significante afstand.</para>
      </sect3>

      <sect3>
	<title>Na de ramp</title>

	<para>De hamvraag is: heeft de hardware het overleefd?  Er zijn
	  regelmatig back-ups gemaakt, dus zorgen over de software
	  zijn niet nodig.</para>

	<para>Indien hardware beschadigd is, dienen kapotte onderdelen
	  vervangen te worden voordat gepoogd wordt om een computer te
	  gebruiken.</para>

	<para>Plaats de <quote>livefs</quote> CD-ROM in de CD-ROM drive indien
	  de hardware in orde is en start de computer op.  Het originele
	  installatiemenu wordt op het scherm getoond.  Kies het land van
	  toepassing en kies daarna <guimenuitem>Fixit -- Repair mode with
	    CDROM/DVD/floppy</guimenuitem> en kies het item
	  <guimenuitem>CDROM/DVD -- Use the live filesystem
	    CDROM/DVD</guimenuitem>. <command>restore</command> en de andere
	  benodigde programma's staan in <filename
	    class="directory">/mnt2/rescue</filename>.</para>

	<para>Herstel elk bestandssysteem apart.</para>

	<indexterm><primary><command>mount</command></primary></indexterm>

	<indexterm><primary>rootpartitie</primary></indexterm>

	<indexterm><primary><command>bsdlabel</command></primary></indexterm>

	<indexterm><primary><command>newfs</command></primary></indexterm>

	<para>Probeer de rootpartitie van de eerste schijf aan te
	  koppelen (bijvoorbeeld <command>mount /dev/da0a
	  /mnt</command>).  Als het schijflabel beschadigd is, gebruik
	  dan <command>bsdlabel</command> om de schijf opnieuw te
	  partitioneren en te labelen zodat deze overeenkomt met het
	  afgedrukte en bewaarde label.  Gebruik voor het opnieuw
	  aanmaken van de bestandssystemen <command>newfs</command>.
	  Koppel de rootpartitie van de schijf opnieuw aan voor lezen
	  en schrijven (<command>mount -u -o rw /mnt</command>).
	  Gebruik voor het herstellen van de gegevens van dit
	  bestandssysteem het back-upprogramma en de back-upbanden
	  (bijvoorbeeld <command>restore vrf /dev/sa0</command>).
	  Koppel nu het bestandssysteem af (bijvoorbeeld
	  <command>umount /mnt</command>).  Herhaal dit voor elk
	  beschadigd bestandssysteem.</para>

	<para>Back-up de gegevens naar nieuwe banden als het systeem
	  weer draait.  De omstandigheden die verantwoordelijk waren
	  voor de crash of het gegevensverlies kunnen weer voorkomen.
	  Nu een extra uur investeren, kan later grote zorgen
	  besparen.</para>
      </sect3>

      <![ %not.published; [

	<sect3>
	  <title>* Er zijn geen voorbereidingen voor de ramp getroffen,
	    wat nu?</title>

	  <para></para>
	</sect3>
]]>
    </sect2>
  </sect1>

  <sect1 id="disks-virtual">
    <sect1info>
      <authorgroup>
	<author>
	  <firstname>Marc</firstname>
	  <surname>Fonvieille</surname>
	  <contrib>Geherstructureerd en verbeterd door </contrib>
	</author>
      </authorgroup>
    </sect1info>

    <title>Netwerk-, geheugen-, en bestandsgebaseerde
      bestandssystemen</title>

    <indexterm><primary>virtuele schijven</primary></indexterm>

    <indexterm>
      <primary>schijven</primary>

      <secondary>virtueel</secondary>
    </indexterm>

    <para>Naast de schijven die fysiek in de computer zitten,
      diskettes, CD's, harde schijven, enzovoort, worden er ook andere
      vormen van schijven door &os; begrepen: de <firstterm>virtuele
	schijven</firstterm>.</para>

    <indexterm><primary>NFS</primary></indexterm>

    <indexterm><primary>Coda</primary></indexterm>

    <indexterm>
      <primary>schijven</primary>

      <secondary>geheugen</secondary>
    </indexterm>

    <para>Dit omvat netwerkbestandssystemen zoals het <link
	linkend="network-nfs">Network File System</link> en Coda,
      geheugengebaseerde bestandssystemen en bestandsgebaseerde
      bestandssystemen.</para>

    <para>Nagelang de gebruikte versie van &os;, zijn er andere
      gereedschappen voor het aanmaken en gebruiken van
      bestandsgebaseerde en geheugengebaseerde bestandssystemen.</para>

    <note>
      <para>Gebruik &man.devfs.8; om de apparaatnodes transparant voor
	de gebruiker toe te wijzen.</para>
    </note>

    <sect2 id="disks-mdconfig">
      <title>Bestandsgebaseerd bestandssysteem</title>

      <indexterm>
	<primary>schijven</primary>

	<secondary>bestandsgebaseerd</secondary>
      </indexterm>

      <para>Met &man.mdconfig.8; kunnen geheugenschijven, &man.md.4;,
	ingesteld worden en aangezet worden.  Om
	&man.mdconfig.8; te gebruiken, moet de module &man.md.4;
	geladen worden of ondersteuning aan het
	kernelinstellingenbestand toegevoegd worden:</para>

      <programlisting>device md</programlisting>

      <para>Het commando &man.mdconfig.8; ondersteunt drie types
	geheugen-gebaseerde virtuele schijven: geheugenschijven die met
	&man.malloc.9; toegewezen zijn, geheugenschijven die een
	bestand als basis gebruiken en geheugenschijven die swapruimte
	als basis gebruiken.  Een mogelijk gebruik is het aankoppelen
	van een beeld van een diskette of CD dat in een bestand bewaard
	wordt.</para>

      <para>Om een bestaand beeld van een bestandssysteem aan te
	koppelen:</para>

      <example>
	<title><command>mdconfig</command> gebruiken om een bestaand
	  beeld van een bestandssysteem aan te koppelen</title>

	<screen>&prompt.root; <userinput>mdconfig -a -t vnode -f <replaceable>schijfbeeld</replaceable> -u <replaceable>0</replaceable></userinput>
&prompt.root; <userinput>mount /dev/md<replaceable>0</replaceable> <replaceable>/mnt</replaceable></userinput></screen>
      </example>

      <para>Om een nieuw beeld van een bestandssysteem aan te maken met
	&man.mdconfig.8;:</para>

      <example>
	<title>Nieuwe bestandsgebaseerde schijf aanmaken met
	  <command>mdconfig</command></title>

	<screen>&prompt.root; <userinput>dd if=/dev/zero of=<replaceable>nieuwbeeld</replaceable> bs=1k count=<replaceable>5</replaceable>k</userinput>
5120+0 records in
5120+0 records out
&prompt.root; <userinput>mdconfig -a -t vnode -f <replaceable>nieuwbeeld</replaceable> -u <replaceable>0</replaceable></userinput>
&prompt.root; <userinput>bsdlabel -w md<replaceable>0</replaceable> auto</userinput>
&prompt.root; <userinput>newfs md<replaceable>0</replaceable>a</userinput>
/dev/md0a: 5.0MB (10240 sectors) block size 16384, fragment size 2048
	using 4 cylinder groups of 1.25MB, 80 blks, 192 inodes.
super-block backups (for fsck -b #) at:
 160, 2720, 5280, 7840
&prompt.root; <userinput>mount /dev/md<replaceable>0</replaceable>a <replaceable>/mnt</replaceable></userinput>
&prompt.root; <userinput>df <replaceable>/mnt</replaceable></userinput>
Filesystem 1K-blocks Used Avail Capacity  Mounted on
/dev/md0a       4710    4  4330     0%    /mnt</screen>
      </example>

      <para>Indien het eenheidsnummer niet met de optie
	<option>-u</option> gespecificeerd wordt, gebruikt
	&man.mdconfig.8; de automatische toewijzing van &man.md.4; om
	een ongebruikt apparaat te selecteren.  De naam van het
	toegewezen apparaat wordt op stdout weergegeven als
	<devicename>md4</devicename>.  Meer details staan in de
	hulppagina van &man.mdconfig.8;.</para>

      <para>Het commando &man.mdconfig.8; is erg nuttig, hoewel het
	veel opdrachten vergt om een bestandsgebaseerd bestandssysteem
	aan te maken.  &os; wordt met &man.mdmfs.8; geleverd.  Dit
	programma stelt een &man.md.4;-schijf in door gebruik te maken
	van &man.mdconfig.8;, zet er een bestandssysteem op door gebruik
	te maken van &man.newfs.8; en koppel het aan door gebruik te
	maken van &man.mount.8;.  Om hetzelfde bestandssysteembeeld als
	hierboven aan te maken en aan te koppelen:</para>

      <example>
	<title>Instellen en aankoppelen van een bestandsgebaseerde
	  schijf met <command>mdmfs</command></title>

	<screen>&prompt.root; <userinput>dd if=/dev/zero of=<replaceable>nieuwbeeld</replaceable> bs=1k count=<replaceable>5</replaceable>k</userinput>
5120+0 records in
5120+0 records out
&prompt.root; <userinput>mdmfs -F <replaceable>nieuwbeeld</replaceable> -s <replaceable>5</replaceable>m md<replaceable>0</replaceable> <replaceable>/mnt</replaceable></userinput>
&prompt.root; <userinput>df <replaceable>/mnt</replaceable></userinput>
Filesystem 1K-blocks Used Avail Capacity  Mounted on
/dev/md0        4718    4  4338     0%    /mnt</screen>
      </example>

      <para>Als de optie <option>md</option> zonder eenheidsnummer
	gebruikt wordt, gebruikt &man.mdmfs.8; de automatische
	toewijzing van &man.md.4; om automatisch een ongebruikt
	apparaat te selecteren.  Meer details staan in de hulppagina
	van &man.mdmfs.8;.</para>
    </sect2>

    <sect2 id="disks-md-freebsd5">
      <title>Geheugengebaseerd bestandssysteem</title>

      <indexterm>
	<primary>schijven</primary>

	<secondary>geheugenbestandssysteem</secondary>
      </indexterm>

      <para>Voor een geheugen gebaseerd bestands systeem moet normaal
	gesproken <quote>wisselbestand geheugen</quote> gebruikt worden.
	Gebruik maken van wisselbestand geheugen wil niet perse zeggen
	dat de geheugen schijf direct in het wisselbestand gezet wordt,
	maar dat het bestand naar het wisselbestand geschreven kan worden
	indien nodig.  Het is ook mogelijk om &man.malloc.9; gebaseerde
	geheugen schijven te maken, maar door hiervan gebruik te maken
	kan het gebeuren dat het systeem crashed als de kernel uit het
	geheugen loopt.</para>

      <example>
	<title>Nieuwe geheugengebaseerde schijf aanmaken met
	  <command>mdconfig</command></title>

	<screen>&prompt.root; <userinput>mdconfig -a -t swap -s <replaceable>5</replaceable>m -u <replaceable>1</replaceable></userinput>
&prompt.root; <userinput>newfs -U md<replaceable>1</replaceable></userinput>
/dev/md1: 5.0MB (10240 sectors) block size 16384, fragment size 2048
	using 4 cylinder groups of 1.27MB, 81 blks, 192 inodes.
	with soft updates
super-block backups (for fsck -b #) at:
 160, 2752, 5344, 7936
&prompt.root; <userinput>mount /dev/md<replaceable>1</replaceable> <replaceable>/mnt</replaceable></userinput>
&prompt.root; <userinput>df <replaceable>/mnt</replaceable></userinput>
Filesystem 1K-blocks Used Avail Capacity  Mounted on
/dev/md1        4718    4  4338     0%    /mnt</screen>
      </example>

      <example>
	<title>Nieuwe geheugengebaseerde schijf aanmaken met
	  <command>mdmfs</command></title>

	<screen>&prompt.root; <userinput>mdmfs -s <replaceable>5</replaceable>m md<replaceable>2</replaceable> <replaceable>/mnt</replaceable></userinput>
&prompt.root; <userinput>df <replaceable>/mnt</replaceable></userinput>
Filesystem 1K-blocks Used Avail Capacity  Mounted on
/dev/md2        4846    2  4458     0%    /mnt</screen>
      </example>
    </sect2>

    <sect2>
      <title>Geheugenschijf van het systeem afkoppelen</title>

      <indexterm>
	<primary>schijven</primary>

	<secondary>geheugenschijf afkoppelen</secondary>
      </indexterm>

      <para>Als een geheugen- of bestandsgebaseerd bestandssysteem
	niet gebruikt wordt, dienen alle bronnen aan het systeem
	vrijgegeven te worden.  Koppel als eerste het bestandssysteem
	af, gebruikt daarna &man.mdconfig.8; om de schijf van een
	systeem los te koppelen en de bronnen vrij te geven.</para>

      <para>Om bijvoorbeeld alle bronnen die door
	<filename>/dev/md4</filename> gebruikt worden los te koppelen
	en vrij te geven:</para>

      <screen>&prompt.root; <userinput>mdconfig -d -u <replaceable>4
	</replaceable></userinput></screen>

      <para>Het is mogelijk om de informatie over ingestelde &man.md.4;
	apparaten weer te geven door gebruik te maken van
	<command>mdconfig -l</command>.</para>
    </sect2>
  </sect1>

  <sect1 id="snapshots">
    <sect1info>
      <authorgroup>
	<author>
	  <firstname>Tom</firstname>
	  <surname>Rhodes</surname>
	  <contrib>Bijgedragen door </contrib>
	</author>
      </authorgroup>
      <!-- 15 juli 2002 -->
    </sect1info>

    <title>Snapshots van bestandssystemen</title>

    <indexterm>
      <primary>bestandssystemen</primary>

      <secondary>snapshots</secondary>
    </indexterm>

    <para>&os; biedt een mogelijkheid om samen met <link
	linkend="soft-updates">Soft Updates</link>: snapshots van
      bestandssystemen.</para>

    <para>Snapshots bieden de mogelijkheid om beelden van een
      gespecificeerd bestandssysteem te maken en ze als bestand te
      behandelen.  Snapshotbestanden moeten aangemaakt worden in het
      bestandssysteem waarop de handeling wordt uitgevoerd en er mogen
      niet meer dan 20 snapshots per bestandssysteem worden aangemaakt.
      Actieve snapshots worden opgeslagen in het superblok zodat ze
      persistent zijn met afkoppel- en heraankoppelbewerkingen en met
      het opnieuw opstarten van het systeem.  Als een snapshot niet
      langer nodig is, kan het met het standaardcommando &man.rm.1;
      worden verwijderd.  Snapshots kunnen in elke volgorde verwijderd
      worden, alhoewel misschien niet alle gebruikte ruimte
      teruggewonnen wordt omdat sommige vrijgegeven blokken mogelijk
      door een ander snapshot geclaimd worden.</para>

    <para>De onveranderlijke bestandsvlag <option>snapshot</option>
      wordt door &man.mksnap.ffs.8; ingesteld nadat het snapshotbestand
      initieel is aangemaakt.  Het commando &man.unlink.1; maakt een
      uitzondering voor snapshotbestanden aangezien het toestaat dat ze
      verwijderd worden.</para>

    <para>Snapshotbestanden worden aangemaakt met &man.mount.8;.  Om
      een snapshot van <filename>/var</filename> in het bestand
      <filename>/var/snapshot/snap</filename> te plaatsen:</para>

    <screen>&prompt.root; <userinput>mount -o -o snapshot /var/snapshot/snap /var</userinput></screen>

    <para>Als alternatief kan &man.mksnap.ffs.8; gebruikt worden om een
      snapshot aan te maken:</para>

    <screen>&prompt.root; <userinput>mksnap_ffs /var /var/snapshot/snap</userinput></screen>

    <para>Snapshotbestanden kunnen gezocht worden op een
      bestandssysteem (bijvoorbeeld <filename>/var</filename>) door
      gebruik te maken van het commando &man.find.1;:</para>

    <screen>&prompt.root; <userinput>find /var -flags snapshot</userinput></screen>

    <para>Nadat een snapshot is aangemaakt, kan het voor een aantal
      dingen gebruikt worden:</para>

    <itemizedlist>
      <listitem>
	<para>Sommige systeembeheerders gebruiken een snapshotbestand
	  voor back-updoeleinden, omdat het snapshot naar CD's of band
	  overgezet kan worden;</para>
      </listitem>

      <listitem>
	<para>De bestandssysteem integriteit controle, &man.fsck.8;
	  kan gebruikt worden op het snapshot.  Ervan uitgaande dat het
	  bestandssysteem schoon was toen het werd aangekoppeld, zou dit
	  altijd een schoon (en onveranderlijk) resultaat moeten
	  opleveren.  Dit is in principe wat het
	  &man.fsck.8;-achtergrondsproces doet;</para>
      </listitem>

      <listitem>
	<para>Het commando &man.dump.8; draaien op het snapshot.  Er
	  wordt een dump teruggegeven die consistent is met het
	  bestandssysteem en tijdsstempel van het snapshot.
	  &man.dump.8; kan ook in één commando een
	  snapshot maken, een dumpbeeld aanmaken en daarna het snapshot
	  verwijderen door gebruik te maken van de vlag
	  <option>-L</option>;</para>
      </listitem>

      <listitem>
	<para>Het snapshot kan met &man.mount.8; als bevroren beeld van
	  het bestandssysteem worden aangekoppeld.  Om het snapshot
	  <filename>/var/snapshot/snap</filename> aan te koppelen:</para>

	<screen>&prompt.root; <userinput>mdconfig -a -t vnode -f /var/snapshot/snap -u 4</userinput>
&prompt.root; <userinput>mount -r /dev/md4 /mnt</userinput></screen>
      </listitem>
    </itemizedlist>

    <para>Het is nu mogelijk om door de structuur van het bevroren
      bestandssysteem <filename>/var</filename> te lopen dat
      aangekoppeld is op <filename>/mnt</filename>.  Alles zal initieel
      in dezelfde toestand verkeren als op het moment dat het snapshot
      werd aangemaakt.  De enige uitzondering hierop is dat eerdere
      snapshots als bestanden met lengte nul verschijnen.  Als een
      snapshot niet meer nodig is, kan het als volgt afgekoppeld
      worden:</para>

    <screen>&prompt.root; <userinput>umount /mnt</userinput>
&prompt.root; <userinput>mdconfig -d -u 4</userinput></screen>

    <para>Meer informatie over <option>softupdates</option> en
      snapshots van bestandssystemen, inclusief technische documenten,
      staat op de website van Marshall Kirk McKusick op <ulink
	url="http://www.mckusick.com/"></ulink>.</para>
  </sect1>

  <sect1 id="quotas">
    <title>Bestandssysteemquota</title>

    <indexterm>
      <primary>accounten</primary>

      <secondary>schijfruimte</secondary>
    </indexterm>

    <indexterm><primary>schijfquota</primary></indexterm>

    <para>Quota zijn een optionele mogelijkheid van het
      besturingssysteem om de hoeveelheid schijfruimte en/of het aantal
      bestanden dat gebruikers of leden van een groep per
      bestandssysteem mogen gebruiken te beperken.  Dit wordt het
      meeste gebruikt op timesharing-systemen waar het wenselijk is om
      het aantal bronnen dat elke gebruiker of groep van gebruikers mag
      gebruiken te beperken.  Dit voorkomt dat één
      gebruiker of groep van gebruikers alle beschikbare schijfruimte
      in beslag neemt.</para>

    <sect2>
      <title>Schijfquota inschakelen</title>

      <para>Controleer alvorens te proberen om schijfquota te
	gebruiken of quota ingesteld zijn in de kernel.  Dit gebeurt
	door het toevoegen van de volgende regel aan het
	kernelinstellingenbestand:</para>

      <programlisting>options QUOTA</programlisting>

      <para>De standaardkernel <filename>GENERIC</filename> heeft deze
	optie niet aanstaan, dus is het nodig om een eigen kernel in te
	stellen, te bouwen en te installeren om gebruik te kunnen maken
	van schijfquota.  Meer informatie over het instellen van de
	kernel staat in <xref linkend="kernelconfig"/>.</para>

      <para>Vervolgens dienen schijfquota aangezet te worden in
	<filename>/etc/rc.conf</filename>.  Op &os;&nbsp;7.X en eerder wordt
	deze regel toegevoegd:</para>

      <programlisting>enable_quotas="YES"</programlisting>

      <para>Voeg op &os;&nbsp;8.0-RELEASE en nieuwer in plaats daarvan deze
	regel toe:</para>

      <programlisting>quota_enable="YES"</programlisting>

      <indexterm>
	<primary>schijfquota</primary>

	<secondary>controleren</secondary>
      </indexterm>

      <para>Voor fijnere controle over de opstartquota zijn extra
	instellingsvariabelen beschikbaar.  Normaalgesproken wordt de
	integriteit van de quota van elk bestandssysteem tijdens het
	opstarten door &man.quotacheck.8; gecontroleerd.
	&man.quotacheck.8; verzekert dat de gegevens in de
	quotadatabase een juiste afspiegeling vormen van de gegevens op
	het bestandssysteem.  Dit proces neemt erg veel tijd in beslag
	en beïnvloedt de tijd die een systeem nodig heeft om op te
	starten significant.  Om deze stap over te slaan, bestaat een
	variabele in <filename>/etc/rc.conf</filename>:</para>

      <programlisting>check_quotas="NO"</programlisting>

      <para>Als laatste dient <filename>/etc/fstab</filename> bewerkt
	te worden om schijfquota per bestandssysteem aan te zetten.
	Hier kunnen gebruiker- of groepquota of beide worden aangezet
	voor alle bestandssystemen.</para>

      <para>Om quota per gebruiker op een bestandssysteem aan te
	zetten, dient de optie <option>userquota</option> aan het
	optieveld toegevoegd te worden aan de regel in
	<filename>/etc/fstab</filename> voor het bestandssysteem waar
	quota worden aangezet.  Bijvoorbeeld:</para>

      <programlisting>/dev/da1s2g   /home    ufs rw,userquota 1 2</programlisting>

      <para>Analoog, om groepquota aan te zetten, dient de optie
	<option>groupquota</option> in plaats van
	<option>userquota</option> gebruikt te worden.  Om zowel
	gebruikers- als groepsquota aan te zetten, dient de regel als
	volgt veranderd te worden:</para>

      <programlisting>/dev/da1s2g   /home    ufs rw,userquota,groupquota 1 2</programlisting>

      <para>Standaard worden de quotabestanden opgeslagen in de
	hoofdmap van het bestandssysteem onder de namen
	<filename>quota.user</filename> en
	<filename>quota.group</filename> voor respectievelijk
	gebruikers- en groepsquota.  Meer informatie staat in
	&man.fstab.5;.  Alhoewel de hulppagina &man.fstab.5; vermeld
	dat een alternatieve plaats voor de quotabestanden
	gespecificeerd kan worden, wordt dit niet aangeraden omdat de
	verschillende quotagereedschappen dit niet juist schijnen af te
	handelen.</para>

      <para>Hier aangekomen dient het systeem opnieuw opgestart te
	worden met de nieuwe kernel.  <filename>/etc/rc</filename>
	voert automatisch de juiste commando's uit om de initiële
	quotabestanden aan te maken voor alle quota die in
	<filename>/etc/fstab</filename> zijn aangezet.  Het is dus niet
	nodig om handmatig quotabestanden met lengte nul aan te
	maken.</para>

      <para>Tijdens normale bewerkingen moet het niet nodig zijn om de
	commando's &man.quotacheck.8;, &man.quotaon.8; of
	&man.quotaoff.8; handmatig te draaien.  Lees wel de betreffende
	hulppagina's om bekend te raken met de werking ervan.</para>
    </sect2>

    <sect2>
      <title>Quotalimieten instellen</title>

      <indexterm>
	<primary>schijfquota</primary>

	<secondary>limieten</secondary>
      </indexterm>

      <para>Indien het systeem ingesteld voor gebruik van quota,
	controleer dan of ze echt aanstaan.  Een eenvoudige
	manier om dit te doen is de volgende:</para>

      <screen>&prompt.root; <userinput>quota -v</userinput></screen>

      <para>Er hoort een eenregelige samenvatting te verschijnen over
	het schijfgebruik en de huidige quotalimieten voor elk
	bestandssysteem waarop quota aanstaan.</para>

      <para>Nu kunnen quotalimieten toegewezen worden met
	&man.edquota.8;.</para>

      <para>Er zijn verschillende opties om grenzen te stellen aan de
	hoeveelheid schijfruimte die een gebruiker of groep mag
	toewijzen en het aantal bestanden dat ze mogen aanmaken.
	Toewijzingen kunnen begrensd worden met betrekking tot
	schijfruimte (blokquota) of het aantal bestanden (inode-quota)
	of een combinatie van beide.  Elk van deze limieten is op zijn
	beurt weer opgesplitst in twee categoriën: harde en zachte
	limieten.</para>

      <indexterm><primary>harde limiet</primary></indexterm>

      <para>Een harde limiet mag niet overschreden worden.  Indien een
	gebruiker de harde limiet bereikt, mag deze geen verdere
	toewijzingen maken op het betreffende bestandssysteem.  Indien
	een gebruiker bijvoorbeeld een harde limiet heeft van 500 kB
	op een bestandssysteem en er 490&nbsp;kB van gebruikt, kan deze
	nog slechts 10&nbsp;kB toewijzen.  Een poging om 11&nbsp;kB toe
	te wijzen zal mislukken.</para>

      <indexterm><primary>zachte limiet</primary></indexterm>

      <para>Zachte limieten kunnen voor een beperkte tijd overschreden
	worden.  Deze periode staat bekend als de gratieperiode, die
	standaard een week bedraagt.  Als een gebruiker de zachte
	limiet langer dan de gratieperiode overschrijdt, verandert de
	zachte limiet in een harde limiet en zijn er geen verdere
	toewijzingen toegestaan.  Als de gebruiker onder de zachte
	limiet komt, wordt de gratieperiode opnieuw ingesteld.</para>

      <para>Het volgende is een voorbeeld van een mogelijk gebruik van
	&man.edquota.8;.  Als het commando &man.edquota.8; gestart
	wordt, wordt de tekstverwerker opgestart die door de
	omgevingsvariabele <envar>EDITOR</envar> gespecificeerd is, of
	de tekstverwerker <application>vi</application> als de
	variabele <envar>EDITOR</envar> niet is ingesteld.  Nu kunnen
	de quotalimieten bewerkt worden.</para>

      <screen>&prompt.root; <userinput>edquota -u test</userinput></screen>

      <programlisting>Quotas for user test:
/usr: kbytes in use: 65, limits (soft = 50, hard = 75)
        inodes in use: 7, limits (soft = 50, hard = 60)
/usr/var: kbytes in use: 0, limits (soft = 50, hard = 75)
        inodes in use: 0, limits (soft = 50, hard = 60)</programlisting>

      <para>Normaalgesproken worden er twee regels weergegeven voor elk
	bestandssysteem waarvoor quota gelden: één regel
	voor de bloklimieten, en één voor de
	inode-limieten.  Om de quotalimieten te veranderen dient de
	waarde ervan veranderd te worden.  Om bijvoorbeeld de
	bloklimiet van een gebruiker te veranderen van een zachte
	limiet van 50 en een harde limiet van 75 in een zachte limiet
	van 500 en een harde limiet van 600, dient het volgende
	veranderd te worden:</para>

      <programlisting>/usr: kbytes in use: 65, limits (soft = 50, hard = 75)</programlisting>

      <para>In:</para>

      <programlisting>/usr: kbytes in use: 65, limits (soft = 500, hard = 600)</programlisting>

      <para>De nieuwe quotalimieten gelden zodra de tekstverwerker
	verlaten wordt.</para>

      <para>Soms is het gewenst om quotalimieten in te stellen op een
	aantal UID's.  Dit kan gedaan worden door de optie
	<option>-p</option> van &man.edquota.8; te gebruiken.  Wijs
	eerst de gewenste quotalimiet aan een gebruiker toe en draai
	daarna <command>edquota -p protogebruiker
	  beginuid-einduid</command>.  Indien bijvoorbeeld gebruiker
	<username>test</username> de gewenste quotalimieten heeft, kan
	het volgende commando gebruikt worden om deze quotalimieten te
	dupliceren voor UID's 10.000 tot en met 19.999:</para>

      <screen>&prompt.root; <userinput>edquota -p test 10000-19999</userinput></screen>

      <para>Meer informatie staat in de hulppagina voor
	&man.edquota.8;.</para>
    </sect2>

    <sect2>
      <title>Quotalimieten en schijfgebruik controleren</title>

      <indexterm>
	<primary>schijfquota</primary>

	<secondary>controleren</secondary>
      </indexterm>

      <para>Zowel &man.quota.1; als &man.repquota.8; kunnen gebruikt
	worden om de quotalimieten en het schijfgebruik te controleren.
	Het commando &man.quota.1; kan gebruikt worden om de quota van
	zowel individuele gebruikers als groepen en het schijfgebruik
	te controleren.  Een gebruiker mag alleen de eigen quota en de
	quota van een groep waarvan deze lid is controleren.  Alleen de
	beheerder mag alle gebruikers- en groepsquota bekijken.  Het
	commando &man.repquota.8; kan gebruikt worden om een overzicht
	te krijgen van alle quota en gebruik van bestandssystemen
	waarvan quota aanstaan.</para>

      <para>Het volgende is een mogelijke uitvoer van het commando
	<command>quota -v</command> voor een gebruiker die
	quotalimieten heeft op twee bestandssystemen.</para>

      <programlisting>Disk quotas for user test (uid 1002):
     Filesystem  usage    quota   limit   grace   files   quota   limit   grace
           /usr      65*     50      75   5days       7      50      60
       /usr/var       0      50      75               0      50      60</programlisting>

      <indexterm><primary>gratieperiode</primary></indexterm>

      <para>Voor het bestandssysteem <filename>/usr</filename> in
	bovenstaand voorbeeld overschrijdt deze gebruiker de zachte
	limiet van 50&nbsp;kB momenteel met 15&nbsp;kB en heeft deze 5
	dagen van de gratieperiode over.  De asterisk,
	<literal>*</literal> geeft aan dat de gebruiker momenteel de
	quotalimiet overschrijdt.</para>

      <para>Normaalgesproken worden bestandssystemen waarvan de
	gebruiker geen schijfruimte gebruikt niet weergegeven in de
	uitvoer van &man.quota.1;, zelfs niet als er de gebruiker een
	quotalimiet heeft voor dat bestandssysteem.  De optie
	<option>-v</option> geeft deze bestandssystemen weer, zoals het
	bestandssysteem <filename>/usr/var</filename> in bovenstaand
	voorbeeld.</para>
    </sect2>

    <sect2>
      <title>Quota over NFS</title>

      <indexterm><primary>NFS</primary></indexterm>

      <para>Quota worden afgedwongen door het quota-subsysteem op de
	NFS-server.  De daemon &man.rpc.rquotad.8; stelt
	quota-informatie beschikbaar aan het commando &man.quota.1; op
	de NFS-cliënts, wat de gebruikers op deze machines in
	staat stelt hun quota-statistieken in te zien.</para>

      <para><command>rpc.rquotad</command> dient als volgt in
	<filename>/etc/inetd.conf</filename> aangezet te worden:</para>

      <programlisting>rquotad/1      dgram rpc/udp wait root /usr/libexec/rpc.rquotad rpc.rquotad</programlisting>

      <para>Vervolgens dient <command>inetd</command> opnieuw gestart
	te worden:</para>

      <screen>&prompt.root; <userinput>/etc/rc.d/inetd restart</userinput></screen>
    </sect2>
  </sect1>

  <sect1 id="disks-encrypting">
    <sect1info>
      <authorgroup>
	<author>
	  <firstname>Lucky</firstname>
	  <surname>Green</surname>
	  <contrib>Bijgedragen door </contrib>
	  <affiliation>
	    <address>
	      <email>shamrock@cypherpunks.to</email>
	    </address>
	  </affiliation>
	</author>
      </authorgroup>
      <!-- 11 maart 2003 -->
    </sect1info>

    <title>Schijfpartities versleutelen</title>

    <indexterm>
      <primary>schijven</primary>

      <secondary>versleutelen</secondary>
    </indexterm>

    <para>&os; biedt uitstekende on-line bescherming tegen onbevoegde
      gegevenstoegang.  Bestandsrechten en Mandatory Access Control
      (MAC) (zie <xref linkend="mac"/>) helpen voorkomen dat onbevoegde
      derde partijen toegang tot de gegevens krijgen als het
      besturingssysteem actief is en de computer aanstaat.  De door het
      besturingssysteem afgedwongen rechten zijn echter niet relevant
      als een aanvaller fysieke toegang tot een computer heeft en deze
      de harde schijf van de computer in een ander systeem kan plaatsen
      om de gevoelige gegevens te kopiëren en te
      analyseren.</para>

    <para>Afgezien van hoe een aanvaller in het bezit van een harde
      schijf of een uitgezette computer gekomen is, kan
      <application>GEOM Based Disk Encryption (gbde)</application> de
      gegevens op het bestandssysteem van de computer zelfs tegen
      hooggemotiveerde aanvallers met aanzienlijke middelen beschermen.
      In tegenstelling tot lastige versleutelmethoden die alleen losse
      bestanden versleutelen, versleutelt
      <application>gbde</application> gehele bestandssystemen op een
      transparante manier.  De harde schijf komt nooit in aanraking met
      klare tekst.</para>
    <para>Los van hoe een aanvaller in het bezit van een harde schijf
      of een uitgezette computer gekomen is, kunnen de cryptografische
      subsystemen <application>GEOM Based Disk Encryption
	(gbde)</application> en <command>geli</command> in &os;
      gegevens op bestandssystemen van een computer beschermen tegen
      zelfs de meer gemotiveerde belagers die ook nog eens adequate
      middelen hebben.  Anders dan met lastige versleutelingsmethoden
      die alleen individuele bestanden versleutelen, versleutelen
      <command>gbde</command> en <command>geli</command> transparant
      complete bestandssystemen.  Er komt nooit platte tekst op een
      harde schijf.</para>

    <sect2>
      <title>Schijven versleutelen met
	<application>gbde</application></title>

      <procedure>
	<step>
	  <title>Word <username>root</username></title>

	  <para>Het instellen van <application>gbde</application>
	    vereist beheerdersrechten.</para>

	  <screen>&prompt.user; <userinput>su -</userinput>
Password:</screen>
	</step>

	<step>
	  <title>Voeg ondersteuning voor &man.gbde.4; aan het
	    kernelinstellingenbestand toe</title>

	  <para>Voeg de volgende regel toe aan het
	    kernelinstellingenbestand:</para>

	  <para><literal>options GEOM_BDE</literal></para>

	  <para>Herbouw de kernel opnieuw zoals beschreven in <xref
	      linkend="kernelconfig"/>.</para>

	  <para>Start op met de nieuwe kernel.</para>
	</step>

	<step>
	  <para>Een alternatief voor het hercompileren van de kernel
	    is door gebruik te maken van &man.kldload.8; om
	    &man.gbde.4; te laden:</para>

	  <screen>&prompt.root; <userinput>kldload geom_bde</userinput></screen>
	</step>
      </procedure>

      <sect3>
	<title>Versleutelde harde schijf voorbereiden</title>

	<para>In het volgende voorbeeld wordt aangenomen dat er een
	  nieuwe harde schijf aan het systeem wordt toegevoegd die een
	  enkele versleutelde partitie zal bevatten.  Deze partitie
	  wordt aangekoppeld als <filename>/private</filename>.
	  <application>gbde</application> kan ook gebruikt worden om
	  <filename>/home</filename> en <filename>/var/mail</filename>
	  te versleutelen, maar daarvoor zijn complexere instructies
	  nodig die buiten het bereik van deze inleiding vallen.</para>

	<procedure>
	  <step>
	    <title>Voeg een nieuwe harde schijf toe</title>

	    <para>Voeg de nieuwe harde schijf toe zoals beschreven in
	      <xref linkend="disks-adding"/>.  In dit voorbeeld is een
	      nieuwe harde schijfpartitie toegevoegd als
	      <filename>/dev/ad4s1c</filename>.  De apparaten
	      <filename>/dev/ad0s1<replaceable>*</replaceable></filename>
	      stellen bestaande standaard &os; partities van het
	      voorbeeldsysteem voor.</para>

	    <screen>&prompt.root; <userinput>ls /dev/ad*</userinput>
/dev/ad0        /dev/ad0s1b     /dev/ad0s1e     /dev/ad4s1
/dev/ad0s1      /dev/ad0s1c     /dev/ad0s1f     /dev/ad4s1c
/dev/ad0s1a     /dev/ad0s1d     /dev/ad4</screen>
	  </step>

	  <step>
	    <title>Maak een map aan voor gbde lockbestanden</title>

	    <screen>&prompt.root; <userinput>mkdir /etc/gbde</userinput></screen>

	    <para>Het lockbestand voor <application>gbde</application>
	      bevat informatie die <application>gbde</application>
	      nodig heeft om toegang te krijgen tot versleutelde
	      partities.  Zonder toegang tot de lockbestand is
	      <application>gbde</application> niet in staat om de
	      gegevens die op de versleutelde partitie staan te
	      ontsleutelen zonder aanzienlijke handmatige tussenkomst die
	      niet door de software ondersteund wordt.  Elke versleutelde
	      partitie gebruikt een ander lockbestand.</para>
	  </step>

	  <step>
	    <title>Initialiseer de gbde-partitie</title>

	    <para>Een <application>gbde</application>-partitie dient
	      geïnitialiseerd te worden voordat deze kan worden
	      gebruikt.  Deze initialisatie dient slechts eenmalig
	      uitgevoerd te worden:</para>

	    <screen>&prompt.root; <userinput>gbde init /dev/ad4s1c -i -L /etc/gbde/ad4s1c.lock</userinput></screen>

	    <para>&man.gbde.8; opent een tekstverwerker om verschillende
	      instellingen in een sjabloon te kunnen instellen.  Stel de
	      sector_size in op 2048 als UFS of UFS2 wordt
	      gebruikt:</para>

	    <programlisting># &dollar;FreeBSD: src/sbin/gbde/template.txt,v 1.1 2002/10/20 11:16:13 phk Exp $
#
# Sector size is the smallest unit of data which can be read or written.
# Making it too small decreases performance and decreases available space.
# Making it too large may prevent filesystems from working.  512 is the
# minimum and always safe.  For UFS, use the fragment size
#
sector_size	=	2048
[...]</programlisting>

	    <para>&man.gbde.8; vraagt twee keer om de wachtwoordzin
	      voor het beveiligen van de gegevens.  De wachtwoordzin
	      dient beide keren hetzelfde te zijn.  De mogelijkheid van
	      <application>gbde</application> om de gegevens te
	      beveiligen is geheel afhankelijk de gekozen
	      wachtwoordzin.
	      <footnote>
		<para>Tips met betrekking tot het kiezen van veilige
		  wachtwoordzinnen die gemakkelijk te onthouden zijn
		  staan op de website <ulink
		    url="http://world.std.com/~reinhold/diceware.html">
		    Diceware Passphrase</ulink>.</para></footnote></para>

	    <para>Het commando <command>gbde init</command> maakt een
	      lockbestand aan voor de
	      <application>gbde</application>-partitie die in dit
	      voorbeeld is opgeslagen als
	      <filename>/etc/gbde/ad4s1c.lock</filename>.
	      <application>gdbde</application> slotbestanden moeten
	      eindigen op <quote>.lock</quote> om correct door het
	      opstartscript <filename>/etc/rc.d/gbde</filename>
	      gedetecteerd te worden.</para>

	    <caution>
	      <para><application>gbde</application> lockbestanden
		<emphasis>moeten</emphasis> samen met de inhoud van
		versleutelde partities geback-upped worden.  Hoewel het
		verwijderen van een lockbestand op zich een gedreven
		aanvaller er niet van weerhoudt een
		<application>gbde</application> partitie te
		ontsleutelen, is de wettige eigenaar zonder het
		lockbestand niet in staat om de gegevens op de
		versleutelde partitie te benaderen zonder een
		aanzienlijke hoeveelheid werk die in het geheel niet
		ondersteund wordt door &man.gbde.8; of de ontwerper
		ervan.</para>
	    </caution>
	  </step>

	  <step>
	    <title>Koppel de versleutelde partitie aan de kernel</title>

	    <screen>&prompt.root <userinput>gbde attach /dev/ad4s1c -l /etc/gbde/ad4s1c.lock</userinput></screen>

	    <para>Er wordt om de wachtwoordzin gevraagd die gekozen is
	      tijdens de initialisatie van de versleutelde partitie.  Het
	      nieuwe versleutelde apparaat verschijnt in
	      <filename>/dev</filename> als
	      <filename>/dev/apparaatnaam.bde</filename>:</para>

	    <screen>&prompt.root; <userinput>ls /dev/ad*</userinput>
/dev/ad0        /dev/ad0s1b     /dev/ad0s1e     /dev/ad4s1
/dev/ad0s1      /dev/ad0s1c     /dev/ad0s1f     /dev/ad4s1c
/dev/ad0s1a     /dev/ad0s1d     /dev/ad4        /dev/ad4s1c.bde</screen>
	  </step>

	  <step>
	    <title>Maak een bestandssysteem op het versleutelde
	      apparaat</title>

	    <para>Nu het versleutelde apparaat aan de kernel gekoppeld
	      is, kan een bestandssysteem op het apparaat aangemaakt
	      worden.  Met &man.newfs.8; kan een bestandssysteem op het
	      versleutelde apparaat aangemaakt wordne.  Aangezien het
	      veel sneller is om een nieuw UFS2 bestandssysteem te
	      initialiseren dan om een oud UFS1 bestandssysteem te
	      initialiseren, is het aan te raden om &man.newfs.8; met de
	      optie <option>-O2</option> te gebruiken.</para>

	    <screen>&prompt.root; <userinput>newfs -U -O2 /dev/ad4s1c.bde</userinput></screen>

	    <note>
	      <para>Voer &man.newfs.8; uit op een aangekoppelde
		<application>gbde</application>-partitie die
		geïndificeerd wordt door de uitbreiding
		<filename><replaceable>*</replaceable>.bde</filename> op
		de apparaatnaam.</para>
	    </note>
	  </step>

	  <step>
	    <title>Mount de versleutelde partitie</title>

	    <para>Maak een koppelpunt voor het versleutelde
	      bestandssysteem aan:</para>

	    <screen>&prompt.root; <userinput>mkdir /private</userinput></screen>

	    <para>Mount het versleutelde bestandssysteem:</para>

	    <screen>&prompt.root; <userinput>mount /dev/ad4s1c.bde /private</userinput></screen>
	  </step>

	  <step>
	    <title>Controleer of het versleutelde bestandssysteem
	      beschikbaar is</title>

	    <para>Het versleutelde bestandssysteem is nu zichtbaar
	      met &man.df.1; en gebruiksklaar:</para>

	    <screen>&prompt.user; <userinput>df -H</userinput>
Filesystem        Size   Used  Avail Capacity  Mounted on
/dev/ad0s1a      1037M    72M   883M     8%    /
/devfs            1.0K   1.0K     0B   100%    /dev
/dev/ad0s1f       8.1G    55K   7.5G     0%    /home
/dev/ad0s1e      1037M   1.1M   953M     0%    /tmp
/dev/ad0s1d       6.1G   1.9G   3.7G    35%    /usr
/dev/ad4s1c.bde   150G   4.1K   138G     0%    /private</screen>
	  </step>
	</procedure>
      </sect3>

      <sect3>
	<title>Bestaande versleutelde bestandssystemen aankoppelen</title>

	<para>Elke keer nadat het systeem is opgestart dient elk
	  versleuteld bestandssysteem opnieuw aan de kernel gekoppeld
	  te worden, op fouten gecontroleerd te worden, en aangekoppeld
	  te worden voordat de bestandssystemen gebruikt kunnen worden.
	  De benodigde commando's dienen als de gebruiker
	  <username>root</username> uitgevoerd te worden.</para>

	<procedure>
	  <step>
	    <title>Koppel de gbde-partitie aan de kernel</title>

	    <screen>&prompt.root <userinput>gbde attach /dev/ad4s1c -l /etc/gbde/ad4s1c.lock</userinput></screen>

	    <para>Er wordt om de wachtwoordzin gevraagd die gekozen is
	      tijdens de initialisatie van de versleutelde
	      <application>gbde</application>-partitie.</para>
	  </step>

	  <step>
	    <title>Controleer het bestandssysteem op fouten</title>

	    <para>Aangezien het nog niet mogelijk is om versleutelde
	      bestandssystemen op te nemen in
	      <filename>/etc/fstab</filename> voor automatische controle,
	      dienen de bestandssystemen voordat ze aangekoppeld worden
	      handmatig op fouten gecontroleerd te worden door
	      &man.fsck.8; uit te voeren:</para>

	    <screen>&prompt.root; <userinput>fsck -p -t ffs /dev/ad4s1c.bde</userinput></screen>
	  </step>

	  <step>
	    <title>Mount het versleutelde bestandssysteem</title>

	    <screen>&prompt.root; <userinput>mount /dev/ad4s1c.bde /private</userinput></screen>

	    <para>Het versleutelde bestandssysteem is nu klaar voor
	      gebruik.</para>
	  </step>
	</procedure>

	<sect4>
	  <title>Versleutelde partities automatisch aankoppelen</title>

	  <para>Het is mogelijk om een script aan te maken om
	    automatisch een versleutelde partitie aan te koppelen, op
	    fouten te controleren en aan te koppelen, maar vanwege
	    veiligheidsredenen dient het script niet het wachtwoord
	    voor &man.gbde.8; te bevatten.  In plaats hiervan wordt het
	    aangeraden om zulke scripts handmatig uit te voeren en het
	    wachtwoord via de console of &man.ssh.1; te geven.</para>

	  <para>Als alternatief, wordt er een <filename>rc.d</filename>
	    script bijgeleverd.  De argumenten kunnen via &man.rc.conf.5;
	    doorgegeven worden.  Bijvoorbeeld:</para>

	  <programlisting>gbde_autoattach_all="YES"
gbde_devices="ad4s1c"
gbde_lockdir="/etc/gbde"</programlisting>

	  <para>Hierdoor is het noodzakelijk dat de wachtwoordzin voor
	    <application>gbde</application> bij het starten wordt
	    ingegeven.  Na het invoeren van de juiste wachtwoordzin
	    wordt de met <application>gbde</application> versleutelde
	    partitie automatisch aangekoppeld.  Dit kan erg handig zijn
	    bij het gebruik van <application>gbde</application> op
	    notebooks.</para>
	</sect4>
      </sect3>

      <sect3>
	<title>Door gbde gebruikte cryptografische
	  beschermingen</title>

	<para>&man.gbde.8; versleutelt de sectorlading door gebruik te
	  maken van 128-bit AES in CBC-modus.  Elke sector op de schijf
	  wordt met een andere AES-sleutel versleuteld.  Meer
	  informatie over het cryptografische ontwerp van
	  <application>gbde</application>, inclusief de methode die
	  gebruikt wordt om de sectorsleutels van de door de gebruiker
	  gegeven wachtwoordzin af te leiden, staan in
	  &man.gbde.4;.</para>
      </sect3>

      <sect3>
	<title>Compatibiliteitspunten</title>

	<para>&man.sysinstall.8; is niet compatibel met apparaten die
	  met <application>gbde</application> versleuteld zijn.  Alle
	  <devicename><replaceable>*</replaceable>.bde</devicename>
	  apparaten moeten van de kernel ontkoppeld worden voordat
	  &man.sysinstall.8; gebruikt wordt om te voorkomen dat het
	  crasht tijdens het initiële zoeken naar apparaten.  Om
	  het versleutelde apparaat dat in dit voorbeeld gebruikt wordt
	  te ontkoppelen:</para>

	<screen>&prompt.root; <userinput>gbde detach /dev/ad4s1c</userinput></screen>

	<para><application>gbde</application> kan niet met
	  <application>vinum</application> volumes gebruikt worden,
	  omdat &man.vinum.4; geen gebruik maakt van het subsysteem
	  &man.geom.4;.</para>
      </sect3>
    </sect2>

    <sect2>
      <sect2info>
	<authorgroup>
	  <author>
	    <firstname>Daniel</firstname>
	    <surname>Gerzo</surname>
	    <contrib>Bijgedragen door </contrib>
	  </author>
	</authorgroup>
	<!-- Date of writing: 28 November 2005 -->
      </sect2info>

      <title>Schijfversleuteling met <command>geli</command></title>

      <para>Een alternatieve cryptografische GEOM klassie is beschikbaar
	- <command>geli</command>.  Deze wordt
	op het moment ontwikkeld door &a.pjd;.  <command>geli</command>
	verschilt van <command>gbde</command> in de mogelijkheden en in
	het gebruik van een andere methode voor het
	versleutelen.</para>

      <para>De meest belangrijke mogelijkheden van &man.geli.8;
	zijn:</para>

      <itemizedlist>
	<listitem>
	  <para>Gebruikt het &man.crypto.9; framework;  als
	    cryptografische hardware aanwezig is, gebruikt
	    <command>geli</command> die automatisch;</para>
	</listitem>

	<listitem>
	  <para>Ondersteunt meedere cryptografische algoritmen.  Op dit
	    moment AES, Blowfish en 3DES;</para>
	</listitem>

	<listitem>
	  <para>Staat toe dat de root-partitie wordt versleuteld.  De
	    wachtwoordzin die wordt gebruikt om de root-partitie te
	    versleutelen wordt opgevraagd tijdens het starten van een
	    systeem;</para>
	</listitem>

	<listitem>
	  <para>Staat het gebruik van twee onafhankelijke sleutels toe,
	    bijvoorbeeld een <quote>sleutel</quote> en een
	    <quote>bedrijfssleutel</quote>);</para>
	</listitem>

	<listitem>
	  <para><command>geli</command> is snel;  het werkt met
	    sector-naar-sector versleuteling;</para>
	</listitem>

	<listitem>
	  <para>Ondersteunt back-up en restore van Master Keys.  Als
	    een gebruiker sleutels moet vernietigen, is het mogelijk
	    weer toegang te krijgen tot de gegevens door sleutels uit
	    een back-up te halen;</para>
	</listitem>

	<listitem>
	  <para>Ondersteunt het koppelen van een schijf met een
	    willekeurige, eenmalige sleutel.  Handig voor
	    swap-partities en tijdelijke bestandssystemen.</para>
	</listitem>
      </itemizedlist>

      <para>Meer mogelijkheden van <command>geli</command> staan
	beschreven in de handleiding van &man.geli.8;.</para>

      <para>De volgende stappen beschrijven hoe ondersteuning voor
	<command>geli</command> in de &os;-kernel ingeschakeld kan
	worden en hoe een nieuwe <command>geli</command>
	versleutelingsvoorziening gemaakt kan worden.</para>

      <para>Het is noodzakelijk super-user rechten te hebben omdat
	de kernel wordt aangepast.</para>

      <procedure>
	<step>
	  <title>Toevoegen van <command>geli</command>-ondersteuning</title>

	  <para>Voeg de volgende regels toe aan het bestand met
	    kernelinstellingen:</para>

	  <programlisting>options GEOM_ELI
device crypto</programlisting>

	  <para>Herbouw de kernel zoals beschreven is in <xref
	      linkend="kernelconfig"/>.</para>

	  <para>De <command>geli</command>-module kan ook bij het
	    opstarten geladen worden.  Voeg de volgende regel toe aan
	    <filename>/boot/loader.conf</filename>:</para>

	  <programlisting>geom_eli_load="YES"</programlisting>

	  <para>Nu hoort &man.geli.8; door de kernel ondersteund te
	    worden.</para>
	</step>

	<step>
	  <title>Een Master Key genereren</title>

	  <para>Het volgende voorbeeld beschrijft hoe een
	    sleutelbestand te maken, dat wordt gebruikt als onderdeel
	    van de Master Key voor de versleutelde dienst die wordt
	    aangekoppeld onder <filename
	      class="directory">/private</filename>.  Het sleutelbestand
	    zorgt voor wat willekeurige gegevens die worden gebruikt
	    om de Master Key te versleutelen.  De Master Key wordt ook
	    door een wachtwoordzin beschermd.  De sectorgrootte van de
	    dienst wordt 4&nbsp;kB.  Ook wordt beschreven hoe de
	    <command>geli</command>-dienst te koppelen, er een
	    bestandsysteem op te maken, dat aan te koppelen, hoe ermee
	    te werken en tenslotte hoe te ontkoppelen.</para>

	  <para>Het wordt aangeraden een grotere sectorgrootte in te
	    stellen (zoals 4&nbsp;kB) voor betere prestaties.</para>

	  <para>De Master Key wordt beschermd door een wachtwoordzin en
	    de gegevensbron voor het sleutelbestand wordt
	    <filename>/dev/random</filename>.  De sectorgrootte van
	    <filename>/dev/da2.eli</filename>, die als dienst wordt
	    aangeduid, wordt 4&nbsp;kB.</para>

	  <screen>&prompt.root; <userinput>dd if=/dev/random of=/root/da2.key bs=64 count=1</userinput>
&prompt.root; <userinput>geli init -s 4096 -K /root/da2.key /dev/da2</userinput>
Enter new passphrase:
Reenter new passphrase:</screen>

	  <para>Het is niet verplicht om zowel een wachtwoordzijn als
	    een sleutelbestand te gebruiken.  De methodes kunnen
	    onafhankelijk van elkaar gebruikt worden.</para>

	  <para>Als een sleutelbestand wordt opgegeven als
	    <quote>-</quote>, wordt de standaardinvoer gebruikt.  In
	    het onderstaande voorbeeld wordt aangegeven hoe meer dan
	    een sleutelbestand kan worden gebruikt.</para>

	  <screen>&prompt.root; <userinput>cat sleutelbestand1 sleutelbestand2 sleutelbestand3 | geli init -K - /dev/da2</userinput></screen>
	</step>

	<step>
	  <title>De dienst koppelen met de gemaakte sleutel</title>

	  <screen>&prompt.root; <userinput>geli attach -k /root/da2.key /dev/da2</userinput>
Enter passphrase:</screen>

	  <para>Het nieuwe platte tekst-apparaat wordt
	    <filename>/dev/<replaceable>da2</replaceable>.eli</filename>
	    genoemd.</para>

	  <screen>&prompt.root; <userinput>ls /dev/da2*</userinput>
/dev/da2  /dev/da2.eli</screen>
	</step>

	<step>
	  <title>Het nieuwe bestandssysteem maken</title>

	  <screen>&prompt.root; <userinput>dd if=/dev/random of=/dev/da2.eli bs=1m</userinput>
&prompt.root; <userinput>newfs /dev/da2.eli</userinput>
&prompt.root; <userinput>mount /dev/da2.eli /private</userinput></screen>

	  <para>Het versleutelde bestandssysteem moet nu zichtbaar zijn
	    voor &man.df.1; en beschikbaar zijn voor gebruik:</para>

	  <screen>&prompt.root; <userinput>df -H</userinput>
Filesystem     Size   Used  Avail Capacity  Mounted on
/dev/ad0s1a    248M    89M   139M    38%    /
/devfs         1.0K   1.0K     0B   100%    /dev
/dev/ad0s1f    7.7G   2.3G   4.9G    32%    /usr
/dev/ad0s1d    989M   1.5M   909M     0%    /tmp
/dev/ad0s1e    3.9G   1.3G   2.3G    35%    /var
/dev/da2.eli   150G   4.1K   138G     0%    /private</screen>
	</step>

	<step>
	  <title>De dienst afkoppelen</title>

	  <para>Als het werk met de versleutelde partitie is
	    afgehandeld en de <filename
	      class="directory">/private</filename>-partitie niet langer
	    nodig is, dan is het verstandig te overwegen de met
	    <command>geli</command> versleutelde partitie af te koppelen
	    van het bestandssysteem en de kernel.</para>

	  <screen>&prompt.root; <userinput>umount /private</userinput>
&prompt.root; <userinput>geli detach da2.eli</userinput></screen>
	</step>
      </procedure>

      <para>Meer informatie over &man.geli.8; staat in de
	handleiding.</para>

      <sect3>
	<title>Gebruik maken van het <filename>geli</filename>
	  <filename>rc.d</filename> script.</title>

	<para>Bij <command>geli</command> hoort een <filename>rc.d</filename>
	  script dat gebruikt kan worden om het gebruik van
	  <command>geli</command> te vereenvoudigen.  Een voorbeeld van
	  hoe <command>geli</command> met &man.rc.conf.5; ingesteld
	  kan worden volgt:</para>

	<programlisting>geli_devices="da2"
geli_da2_flags="-p -k /root/da2.key"</programlisting>

	<para>Hiermee wordt <filename>/dev/da2</filename> ingesteld als
	  <command>geli</command>-dienst met Master Key-bestand
	  <filename>/root/da2.key</filename> en <command>geli</command>
	  gebruikt geen wachtwoordzin als de dienst wordt gekoppeld
	  (dit kan alleen gebruikt worden als <option>-P</option> is meegegeven
	  tijdens de <literal>geli init</literal> fase van
	  <command>geli</command>).  Een systeem ontkoppelt de
	  <command>geli</command>-dienst van de kernel voordat het
	  afsluit.</para>

	<para>Meer informatie over het instellen van rc.d staat in
	  het onderdeel over <link
	    linkend="configtuning-rcd">rc.d</link>.</para>
      </sect3>
    </sect2>
  </sect1>

  <sect1 id="swap-encrypting">
    <sect1info>
      <authorgroup>
	<author>
	  <firstname>Christian</firstname>
	  <surname>Brüffer</surname>
	  <contrib>Geschreven door </contrib>
	</author>
      </authorgroup>
      <authorgroup>
	<author>
	  <firstname>Remko</firstname>
	  <surname>Lodder</surname>
	  <contrib>Vertaald door </contrib>
	</author>
      </authorgroup>
    </sect1info>

    <title>Het versleutelen van de wisselbestand ruimte</title>

    <indexterm>
      <primary>swap</primary>
      <secondary>encrypting</secondary>
    </indexterm>

    <para>Het versleutelen van de wisselbestand ruimte is gemakkelijk
      met &os; te configureren.
      Afhankelijk van welke versie er gebruikt wordt zijn er verschillende
      configuratie opties en instellingen mogelijk.  De &man.gbde.8; en
      &man.geli.8; programma's kunnen gebruikt worden voor het versleutelen
      van het wisselbestand.  Beide systemen maken gebruik van het
      <filename>encswap</filename>
      <link linkend="configtuning-rcd">rc.d</link> script.</para>

    <para>De vorige sectie, <link linkend="disks-encrypting">Schijfpartities
	versleutelen</link>, biedt een korte discussie over de verschillende
      versleutel systemen.</para>

    <sect2>
      <title>Waarom moet het wisselbestand versleuteld worden?</title>

      <para>Net als met het versleutelen van harde schijven, wordt het
	versleutelen van het wisselbestand gebruikt om gevoelige data
	te beschermen.  Stelt u eens een applicatie voor dat omgaat het
	wachtwoorden.  Zolang deze wachtwoorden in het fysieke geheugen
	blijven is er niets aan de hand.  Echter zodra deze verplaatst
	worden naar het wisselbestand om ruimte te maken voor andere
	applicaties, kan het gebeuren dat de wachtwoorden onbeschermd
	op de harde schijf geschreven worden, waardoor het makkelijk
	te achterhalen is voor iemand die kwaad wilt.  Het versleutelen
	van het wisselbestand biedt hierin een mogelijke uitkomst.</para>
    </sect2>

    <sect2>
      <title>Voorbereiding</title>

      <note>
	<para>Tot het einde van deze sectie zal <devicename>ad0s1b</devicename>
	  het wisselbestand bevatten.</para>
      </note>

      <para>Tot op dit moment is het wisselbestand niet versleuteld.  Het
	is mogelijk dat er reeds wachtwoorden of andere gevoelige data
	onbeschermd op de harde schijf geschreven zijn.  Om dit te
	corrigeren, moet de data op de swap partitie overschreven worden
	met willekeurige data:</para>

      <screen>&prompt.root; <userinput>dd if=/dev/random of=/dev/ad0s1b bs=1m</userinput></screen>
    </sect2>

    <sect2>
      <title>Versleutelen van het wisselbestand met &man.gbde.8;</title>

      <para>Er moet gebruik gemaakt worden van het <literal>.bde</literal>
	achtervoegsel aan het apparaat in de respectievelijke
	<filename>/etc/fstab</filename>-regel betreffende het
	wisselbestand:</para>

      <programlisting># Device		Mountpoint	FStype	Options		Dump	Pass#
/dev/ad0s1b.bde		none		swap	sw		0	0</programlisting>
    </sect2>

    <sect2>
      <title>Versleutelen van het wisselbestand met &man.geli.8;</title>

      <para>Het opzetten van &man.geli.8; voor het versleutelen van het
	wisselbestand is hetzelfde als dat van &man.gbde.8;.  Hier moet
	echter gebruik gemaakt worden van het <literal>.eli</literal>
	achtervoegsel aan het apparaat in de respectievelijke
	<filename>/etc/fstab</filename> wisselbestand regel:</para>

      <programlisting># Device		Mountpoint	FStype	Options		Dump	Pass#
/dev/ad0s1b.eli		none		swap	sw		0	0</programlisting>

      <para>&man.geli.8; maakt standaard gebruik van het <acronym>AES</acronym>
	algoritme met een sleutellengte van 128 bits.</para>

      <para>Optioneel kunnen deze standaardwaarden worden aangepast door
	gebruik te maken van de <literal>geli_swap_flags</literal> optie
	in <filename>/etc/rc.conf</filename>.  De volgende regel verteld
	het <filename>encswap</filename> rc.d bestand om een &man.geli.8;
	wisselbestand te maken met het Blowfish algoritme met een sleutel
	lengte van 128 bit, een sectorgrootte van 4 kilobytes en met de
	optie <quote>ontkoppelen nadat de laatste afsluiting</quote>
	gezet:</para>

      <programlisting>geli_swap_flags="-e blowfish -l 128 -s 4096 -d"</programlisting>

      <para>Zie de uitleg over het <command>onetime</command> commando in
	de &man.geli.8; handleiding voor een lijst van mogelijke opties.</para>
    </sect2>

    <sect2>
      <title>Controleren of het werkt</title>

      <para>Zodra het systeem opnieuw opgestart is kan gekeken worden
	of alles nog goed werkt door gebruik te maken van het
	<command>swapinfo</command> commando.</para>

      <para>Als gebruik gemaakt wordt van &man.gbde.8;:</para>

      <screen>&prompt.user; <userinput>swapinfo</userinput>
Device          1K-blocks     Used    Avail Capacity
/dev/ad0s1b.bde    542720        0   542720     0%</screen>

      <para>Als gebruik gemaakt wordt van &man.geli.8;:</para>

      <screen>&prompt.user; <userinput>swapinfo</userinput>
Device          1K-blocks     Used    Avail Capacity
/dev/ad0s1b.eli    542720        0   542720     0%</screen>
    </sect2>
  </sect1>

  <sect1 id="disks-hast">
    <sect1info>
      <authorgroup>
	<author>
	  <firstname>Daniel</firstname>
	  <surname>Gerzo</surname>
	  <contrib>Bijgedragen door </contrib>
	</author>
      </authorgroup>
      <authorgroup>
	<author>
	  <firstname>Freddie</firstname>
	  <surname>Cash</surname>
	  <contrib>Met informatie van </contrib>
	</author>
	<author>
	  <firstname>Pawel Jakub</firstname>
	  <surname>Dawidek</surname>
	</author>
	<author>
	  <firstname>Michael W.</firstname>
	  <surname>Lucas</surname>
	</author>
	<author>
	  <firstname>Viktor</firstname>
	  <surname>Petersson</surname>
	</author>
      </authorgroup>
      <!-- Datum van schrijven: 26 februari 2011 -->
    </sect1info>

    <title>Highly Available Storage (HAST)</title>

    <indexterm>
      <primary>HAST</primary>

      <secondary>hoge beschikbaarheid</secondary>
    </indexterm>

    <sect2>
      <title>Overzicht</title>

      <para>Hoge beschikbaarheid is een van de hoofdzaken in serieuze zakelijke
	toepassingen en hoog beschikbare opslag is een sleutelonderdeel in zulke
	omgevingen.  Hoog beschikbare opslag, of <acronym>HAST<remark
	  role="acronym">Highly Available STorage</remark></acronym>, werd
	ontwikkeld door &a.pjd; als een raamwerk dat transparante opslag van
	dezelfde gegevens toestaat over fysiek gescheiden machines die verbonden
	zijn door een TCP/IP-netwerk.  <acronym>HAST</acronym> kan gezien worden
	als een netwerkgebaseerde RAID1 (spiegel) en is vergelijkbaar met het
	DRBD&reg; opslagsysteem bekend van het GNU/&linux; platform.  In
	combinatie met andere eigenschappen voor hoge beschikbaarheid van &os;
	zoals <acronym>CARP</acronym> maakt <acronym>HAST</acronym> het mogelijk
	om een opslagcluster met hoge beschikbaarheid te bouwen dat resistent is
	tegen falende hardware.</para>

      <para>Na het lezen van deze sectie weet u:</para>

      <itemizedlist>
	<listitem>
	  <para>Wat <acronym>HAST</acronym> is, hoe het werkt en welke
	    mogelijkheden het biedt.</para>
	</listitem>

	<listitem>
	  <para>Hoe <acronym>HAST</acronym> op &os; te op te zetten en te
	    gebruiken.</para>
	</listitem>

	<listitem>
	  <para>Hoe <acronym>CARP</acronym> en &man.devd.8; te integreren om een
	    robuust opslagsysteem te bouwen.</para>
	</listitem>
      </itemizedlist>

      <para>Voor het lezen van deze sectie dient u:</para>

      <itemizedlist>
	<listitem>
	  <para>De beginselen van &unix; en &os; te begrijpen (<xref
	      linkend="basics"/>).</para>
	</listitem>

	<listitem>
	  <para>Te weten hoe de netwerkinterfaces en andere kerndeelsystemen van
	    &os; in te stellen (<xref linkend="config-tuning"/>).</para>
	</listitem>

	<listitem>
	  <para>Netwerken op &os; goed te begrijpen (<xref
	      linkend="network-communication"/>).</para>
	</listitem>

	<listitem>
	  <para>&os;&nbsp;8.1-RELEASE of nieuwer te gebruiken.</para>
	</listitem>
      </itemizedlist>

      <para>Het <acronym>HAST</acronym>-project werd gesponsord door The &os;
	Foundation met ondersteuning van <ulink url="http://www.omc.net/">
	  OMCnet Internet Service GmbH</ulink> en <ulink
	  url="http://www.transip.nl/">TransIP BV</ulink>.</para>
    </sect2>

    <sect2>
      <title>Eigenschappen van HAST</title>

      <para>De belangrijkste eigenschappen van <acronym>HAST</acronym>
	zijn:</para>

      <itemizedlist>
	<listitem>
	  <para>Het kan gebruikt worden om I/O-fouten op lokale harde schijven
	    te maskeren.</para>
	</listitem>

	<listitem>
	  <para>Agnostisch qua bestandssysteem, dus het werkt met elk
	    bestandssysteem dat door &os; wordt ondersteund.</para>
	</listitem>

	<listitem>
	  <para>Efficiënte en snelle hersynchronisatie, alleen de blokken
	    die zijn veranderd toen een knooppunt uitstond worden
	    gesynchroniseerd.</para>
	</listitem>

	<!--
	<listitem>
	  <para>Het heeft verschillende synchronisatiemodi die een snelle
	    failover mogelijk maken.</para>
	</listitem>
	-->

	<listitem>
	  <para>Het kan gebruikt worden in reeds uitgerolde omgevingen om
	    aanvullende redundantie toe te voegen.</para>
	</listitem>

	<listitem>
	  <para>Samen met <acronym>CARP</acronym>,
	    <application>Heartbeat</application> of andere gereedschappen kan
	    het worden gebruikt om een robuust en duurzaam opslagsysteem te
	    bouwen.</para>
	</listitem>
      </itemizedlist>
    </sect2>

    <sect2>
      <title>Werking van HAST</title>

      <para>Omdat <acronym>HAST</acronym> synchrone replicatie op blokniveau
	van elk opslagmedium naar verscheidene machines biedt, heeft het
	tenminste twee knooppunten (fysieke machines) nodig &mdash; het
	<literal>primaire</literal> (ook bekend als <literal>meester</literal>)
	knooppunt en het <literal>secundaire</literal>
	(<literal>slaaf</literal>) knooppunt.  Tezamen worden deze twee
	machines een cluster genoemd.</para>

      <note>
	<para>HAST is momenteel beperkt tot een totaal van twee
	  clusterknooppunten.</para>
      </note>

      <para>Aangezien <acronym>HAST</acronym> in een primaire-secundaire
	configuratie werkt, kan er op elk moment slechts één van
	de clusterknooppunten actief zijn.  Het <literal>primaire</literal>
	knooppunt, ookwel <literal>actief</literal>, is degene die alle
	I/O-verzoeken aan apparaten die door <acronym>HAST</acronym> worden
	beheerd afhandelt.  Het <literal>secundaire</literal> knooppunt wordt
	dan automatisch gesynchroniseerd vanuit het <literal>primaire</literal>
	knooppunt.</para>

      <para>De fysieke componenten van het <acronym>HAST</acronym>-systeem
	zijn:</para>

      <itemizedlist>
	<listitem>
	  <para>lokale schijf (op primair knooppunt)</para>
	</listitem>

	<listitem>
	  <para>schijf op verre machine (secundair knooppunt)</para>
	</listitem>
      </itemizedlist>

      <para><acronym>HAST</acronym> werkt synchroon op blokniveau, wat het
	transparant maakt voor bestandssystemen en toepassingen.
	<acronym>HAST</acronym> biedt reguliere GEOM-aanbieders aan in <filename
	  class="directory">/dev/hast/</filename> voor zowel andere
	gereedschappen als toepassingen, er is dus geen verschil tussen het
	gebruik van apparaten die door <acronym>HAST</acronym> worden geleverd
	en rauwe schijven, partities, etc.</para>

      <para>Elke bewerking met betrekking tot schrijven, verwijderen of spoelen
	wordt naar de plaatselijke schijf en over TCP/IP naar de verre schijf
	gestuurd.  Elke leesbewerking wordt gedaan door de plaatselijke schijf,
	tenzij de plaatselijke schijf niet actueel is of er een I/O-fout
	optreed.  In zulke gevallen wordt de leesbewerking naar het secundaire
	knooppunt gestuurd.</para>

      <sect3>
	<title>Synchronisatie- en replicatiemodi</title>

	<para><acronym>HAST</acronym> probeert om een snel herstel van fouten
	  te leveren.  Om deze reden is het heel belangrijk om de
	  synchronisatietijd te verkorten nadat een knooppunt is hersteld van
	  een uitval.  Om een snelle synchronisatie te leveren, beheert
	  <acronym>HAST</acronym> op de schijf een bitmap van gebruikte extents
	  en synchroniseert het die alleen tijdens een reguliere synchronisatie
	  (met uitzondering van de initiëe synchronisatie).</para>

	<para>Er zijn vele manieren om synchronisatie af te handelen.
	  <acronym>HAST</acronym> implementeert meerdere replicatiemodi om
	  verschillende synchronisatiemethodes af te handelen:</para>

	<itemizedlist>
	  <listitem>
	    <para><emphasis>memsync</emphasis>: rapporteer een schrijfbewerking
	      als voltooid wanneer de plaatselijke schrijfbewerking klaar is en
	      wanneer het verre knooppunt de gegevensaankomst bevestigt, maar
	      voordat het de gegevens daadwerkelijk heeft opgeslagen.  De
	      gegevens op het verre knooppunt zullen meteen na het versturen van
	      de bevestiging worden opgeslagen.  Deze modus is bedoeld om
	      latency te verminderen en nog steeds een zeer goede
	      betrouwbaarheid te bieden.  De replicatiemodus
	      <emphasis>memsync</emphasis> is momenteel niet
	      geïmplementeerd.</para>
	  </listitem>

	  <listitem>
	    <para><emphasis>fullsync</emphasis>: rapporteer een schrijfbewerking
	      als voltooid wanneer zowel de plaatselijke en de verre
	      schrijfbewerking voltooid zijn.  Dit is de veiligste en traagste
	      replicatiemodus.  Dit is de standaardmodus.</para>
	  </listitem>

	  <listitem>
	    <para><emphasis>async</emphasis>: rapporteer de schrijfbewerking als
	      voltooid wanneer de plaatselijke schrijfbewerking klaar is.  Dit
	      is de snelste en gevaarlijkste replicatiemodus.  Het dient
	      gebruikt te worden wanneer er naar een ver knooppunt wordt
	      gerepliceerd en de latency te hoog is voor andere modi.  De
	      replicatiemodus <emphasis>async</emphasis> is momenteel niet
	      geïmplementeerd.</para>
	  </listitem>
	</itemizedlist>

	<warning>
	  <para>Momenteel wordt alleen de replicatiemodus
	    <emphasis>fullsync</emphasis> ondersteund.</para>
	</warning>
      </sect3>
    </sect2>

    <sect2>
      <title>HAST-configuratie</title>

      <para><acronym>HAST</acronym> heeft ondersteuning voor
	<literal>GEOM_GATE</literal> nodig om te kunnen functioneren.  De kernel
	<literal>GENERIC</literal> bevat standaard <emphasis>geen</emphasis>
	<literal>GEOM_GATE</literal>, de laadbare module
	<filename>geom_gate.ko</filename> is echter beschikbaar in de
	standaardinstallatie van &os;.  Zorg ervoor dat deze module beschikbaar
	is voor afgeslankte systemen.  Het is ook mogelijk om ondersteuning voor
	<literal>GEOM_GATE</literal> statisch in de kernel te bouwen, door deze
	regel aan het kernelconfiguratiebestand toe te voegen:</para>

      <programlisting>options	GEOM_GATE</programlisting>

      <para>Het <acronym>HAST</acronym>-raamwerk bestaat vanuit het
	besturingssysteem gezien uit verschillende delen:</para>

      <itemizedlist>
	<listitem>
	  <para>het daemon &man.hastd.8; dat verantwoordelijk is voor de
	    gegevenssynchronisatie,</para>
	</listitem>

	<listitem>
	  <para>het beheerprogramma &man.hastctl.8; voor de gebruikers,</para>
	</listitem>

	<listitem>
	  <para>het configuratiebestand &man.hast.conf.5;.</para>
	</listitem>
      </itemizedlist>

      <para>Het volgende voorbeeld beschrijft hoe twee knooppunten in een
	<literal>meester</literal>-<literal>slaaf</literal> /
	<literal>primaire</literal>-<literal>secundaire</literal> opstelling te
	configureren door <acronym>HAST</acronym> te gebruiken om de gegevens
	tussen de twee te repliceren.  De knooppunten worden
	<literal><replaceable>hasta</replaceable></literal> met IP-adres
	<replaceable>172.16.0.1</replaceable> en
	<literal><replaceable>hastb</replaceable></literal> met IP-adres
	<replaceable>172.16.0.2</replaceable> genoemd.  Beide knooppunten hebben
	een toegewijde harde schijf
	<devicename>/dev/<replaceable>ad6</replaceable></devicename> van
	dezelfde grootte om met <acronym>HAST</acronym> te werken.  De
	<acronym>HAST</acronym>-pool (soms ook een hulpbron genoemd, i.e., de
	GEOM-aanbieder in <filename class="directory">/dev/hast/</filename>)
	wordt <filename><replaceable>test</replaceable></filename>
	genoemd.</para>

      <para>Het bestand <filename>/etc/hast.conf</filename> regelt de
	configuratie van <acronym>HAST</acronym>.  Dit bestand dient hetzelfde
	te zijn op beide knooppunten.  Het volgende is de eenvoudigste
	configuratie die mogelijk is:</para>

      <programlisting>resource test {
	on hasta {
		local /dev/ad6
		remote 172.16.0.2
	}
	on hastb {
		local /dev/ad6
		remote 172.16.0.1
	}
}</programlisting>

      <para>Raadpleeg voor geavanceerdere configuraties de handleidingpagina
	&man.hast.conf.5;.</para>

      <tip>
	<para>Het is ook mogelijk om hostnamen in de regels met
	  <literal>remote</literal> te gebruiken.  Zorg er in dat geval voor dat
	  deze hosts vindbaar zijn, bijvoorbeeld doordat ze zijn gedefinieerd in
	  het bestand <filename>/etc/hosts</filename> of anders in het
	  plaatselijke <acronym>DNS</acronym>.</para>
      </tip>

      <para>Nu de configuratie op beide knooppunten aanwezig is, kan de
	<acronym>HAST</acronym>-pool aangemaakt worden .  Voer deze commando's
	op beide knooppunten uit om de initiële metagegevens op de
	plaatselijke schijf te plaatsen en het &man.hastd.8;-daemon te
	starten:</para>

      <screen>&prompt.root; <userinput>hastctl create test</userinput>
&prompt.root; <userinput>/etc/rc.d/hastd onestart</userinput></screen>

      <note>
	<para>Het is <emphasis>niet</emphasis> mogelijk om GEOM-aanbieders met
	  een bestaand bestandssysteem te gebruiken (i.e., een bestaande opslag
	  omzetten naar een door <acronym>HAST</acronym> beheerde pool), omdat
	  deze procedure wat metagegevens op de aanbieder moet opslaan en er
	  daarvoor niet genoeg beschikbare ruimte is.</para>
      </note>

      <para>De rol van een HAST-knooppunt (<literal>primair</literal> of
	<literal>secundair</literal>) wordt uitgekozen door een beheerder of
	software zoals <application>Heartbeat</application> dat het gereedschap
	&man.hastctl.8; gebruikt.  Voer het volgende commando uit op het
	primaire knooppunt (
	<literal><replaceable>hasta</replaceable></literal>):</para>

      <screen>&prompt.root; <userinput>hastctl role primary test</userinput></screen>

      <para>Voer dit soortgelijke commando uit op het secundaire knooppunt (
	<literal><replaceable>hastb</replaceable></literal>):</para>

      <screen>&prompt.root; <userinput>hastctl role secondary test</userinput></screen>

      <caution>
	<para>De situatie dat de knooppunten niet met elkaar kunnen
	  communiceren en beide geconfigureerd zijn als primaire knooppunten;
	  wordt <literal>split-brain</literal> genoemd.  Volg de stappen zoals
	  beschreven in <xref linkend="disks-hast-sb"/> om deze situatie op te
	  lossen.</para>
      </caution>

      <para>Verifieer met het gereedschap &man.hastctl.8; het resultaat
	op elk knooppunt:</para>

      <screen>&prompt.root; <userinput>hastctl status test</userinput></screen>

      <para>De belangrijke tekst is de regel met <literal>status</literal> dat
	voor alle knooppunten <literal>complete</literal> dient te bevatten.
	Als het <literal>degraded</literal> bevat, is er iets verkeerd gegaan.
	Op dat moment is de synchronisatie tussen de knooppunten al begonnen.
	De synchronisatie is compleet wanneer <command>hastctl status</command>
	0 bytes aan <literal>dirty</literal> extents rapporteert.</para>

      <para>De volgende stap is het aanmaken van een bestandssysteem op de
	GEOM-aanbieder
	<devicename>/dev/hast/<replaceable>test</replaceable></devicename> en
	het aan te koppelen.  Dit moet op het <literal>primaire</literal>
	knooppunt gebeuren, aangezien
	<filename>/dev/hast/<replaceable>test</replaceable></filename> alleen
	op het <literal>primaire</literal> knooppunt verschijnt.  Het aanmaken
	van het bestandssysteem kan afhankelijk van de grootte van de harde
	schijf enkele minuten duren:</para>

      <screen>&prompt.root; <userinput>newfs -U /dev/hast/test</userinput>
&prompt.root; <userinput>mkdir /hast/test</userinput>
&prompt.root; <userinput>mount /dev/hast/test /hast/test</userinput></screen>

      <para>Wanneer het <acronym>HAST</acronym>-raamwerk correct is
	geconfigureerd, betreft de laatste stap het ervoor zorgen dat
	<acronym>HAST</acronym> automatisch tijdens het opstarten wordt gestart.
	Voeg deze regel toe aan het bestand
	<filename>/etc/rc.conf</filename>:</para>

      <programlisting>hastd_enable="YES"</programlisting>

      <sect3>
	<title>Failover-configuratie</title>

	<para>Het doel van dit voorbeeld is om een robuust opslagsysteem te
	  bouwen dat resistent is tegen het falen van alle knooppunten.  Het
	  scenario is dat een <literal>primair</literal> knooppunt van het
	  cluster faalt.  Als dit gebeurt, dan neemt het
	  <literal>secundaire</literal> knooppunt het feilloos over, controleert
	  het het bestandssysteem en koppelt het het bestandssysteem aan, en
	  gaat het verder zonder dat er een bit aan gegevens ontbreekt.</para>

	<para>Om dit voor elkaar te krijgen, is er een andere eigenschap die
	  beschikbaar is op &os; dat voorziet in automatische failover van de
	  IP-laag &mdash; <acronym>CARP</acronym>.
	  <acronym>CARP</acronym> (Common Address Redundancy Protocol)
	  maakt het mogelijk dat meerdere hosts in hetzelfde netwerksegment
	  een IP-adres delen.  Stel <acronym>CARP</acronym> in op beide
	  knooppunten van het cluster volgens de documentatie die beschikbaar is
	  in <xref linkend="carp"/>.  Nadat de opzet voltooid is, heeft elk
	  knooppunt een eigen interface <devicename>carp0</devicename> met een
	  gedeeld IP-adres <replaceable>172.16.0.254</replaceable>.  Het
	  primaire <acronym>HAST</acronym>-knooppunt van het
	  cluster moet het meester-<acronym>CARP</acronym>-knooppunt
	  zijn.</para>

	<para>De <acronym>HAST</acronym>-pool die in de vorige sectie is gemaakt
	  is nu klaar om geëxporteerd te worden naar de andere hosts op het
	  netwerk.  Dit kan gedaan worden door het te exporteren over
	  <acronym>NFS</acronym>, <application>Samba</application>, etc., door
	  gebruik te maken van het gedeelde IP-adres
	  <replaceable>172.16.0.254</replaceable>.  Het enige overgebleven
	  probleem is een automatische failover in het geval dat het primaire
	  knooppunt het begeeft.</para>

	<para>Als een <acronym>CARP</acronym>-interface aan- of uitgaat,
	  genereert &os; een &man.devd.8;-gebeurtenis, wat het mogelijk maakt om
	  toestandsveranderingen op de <acronym>CARP</acronym>-interfaces in de
	  gaten te houden.  Een toestandsverandering op het
	  <acronym>CARP</acronym>-interface geeft aan dat een van de knooppunten
	  het begaf of weer online kwam.  Deze toestandsveranderingen maken het
	  mogelijk om een script te draaien dat automatisch de HAST-failover
	  afhandelt.</para>

	<para>Voeg, om toestandsverandering op de
	  <acronym>CARP</acronym>-interfaces af te vangen, het volgende
	  toe aan het bestand
	  <filename>/etc/devd.conf</filename> op elk knooppunt:</para>

	<programlisting>notify 30 {
	match "system" "IFNET";
	match "subsystem" "carp0";
	match "type" "LINK_UP";
	action "/usr/local/sbin/carp-hast-switch master";
};

notify 30 {
	match "system" "IFNET";
	match "subsystem" "carp0";
	match "type" "LINK_DOWN";
	action "/usr/local/sbin/carp-hast-switch slave";
};</programlisting>

	<para>Herstart &man.devd.8; op beide knooppunten om de nieuwe
	  configuratie te laten gelden:</para>

	<screen>&prompt.root; <userinput>/etc/rc.d/devd restart</userinput></screen>

	<para>Als het interface <devicename>carp0</devicename> aan of uit gaat
	  (i.e., de toestand van het interface verandert), genereert het systeem
	  een notificatie wat het subsysteem &man.devd.8; in staat stelt om een
	  willekeurig script te draaien, in dit geval
	  <filename>/usr/local/sbin/carp-hast-switch</filename>.  Dit is het
	  script dat de automatische failover afhandelt.  Raadpleeg de
	  handleidingpagina &man.devd.conf.5; voor verdere uitleg over de
	  bovenstaande configuratie van &man.devd.8;.</para>

	<para>Dit zou een voorbeeld van zo'n script kunnen zijn:</para>

	<programlisting>#!/bin/sh
# Origineel script door Freddie Cash &lt;fjwcash@gmail.com&gt;
# Gewijzigd door Michael W. Lucas &lt;mwlucas@BlackHelicopters.org&gt;
# en Viktor Petersson &lt;vpetersson@wireload.net&gt;

# De namen van de HAST-hulpbronnen, zoals vermeld in /etc/hast.conf
resources="test"

# vertraging voor het aankoppelen van de HAST-hulpbron na het worden van meester
# doe een gok
delay=3

# logging
log="local0.debug"
name="carp-hast"

# einde van gebruiker-instelbare dingen

case "$1" in
	master)
		logger -p $log -t $name "Omschakelen naar primaire aanbieder voor ${resources}."
		sleep ${delay}

		# Wacht totdat de "hastd secondary" processen zijn gestopt
		for disk in ${resources}; do
			while $( pgrep -lf "hastd: ${disk} \(secondary\)" > /dev/null 2>&1 ); do
				sleep 1
			done

			# Verwissel de rol voor elke schijf
			hastctl role primary ${disk}
			if [ $? -ne 0 ]; then
				logger -p $log -t $name "Omschakelen van rol naar primair voor hulpbron ${disk} mislukt."
				exit 1
			fi
		done

		# Wacht totdat de apparaten /dev/hast/* verschijnen
		for disk in ${resources}; do
			for I in $( jot 60 ); do
				[ -c "/dev/hast/${disk}" ] && break
				sleep 0.5
			done

			if [ ! -c "/dev/hast/${disk}" ]; then
				logger -p $log -t $name "GEOM-aanbieder /dev/hast/${disk} is niet verschenen."
				exit 1
			fi
		done

		logger -p $log -t $name "Rollen van HAST-hulpbronnen ${resources} omgeschakeld naar primair."


		logger -p $log -t $name "Schijven aankoppelen."
		for disk in ${resources}; do
			mkdir -p /hast/${disk}
			fsck -p -y -t ufs /dev/hast/${disk}
			mount /dev/hast/${disk} /hast/${disk}
		done

	;;

	slave)
		logger -p $log -t $name "Omschakelen naar secundaire aanbieder voor ${resources}."

		# Schakel de rollen van de HAST-hulpbronnen om
		for disk in ${resources}; do
			if ! mount | grep -q "^/dev/hast/${disk} on "
			then
			else
				umount -f /hast/${disk}
			fi
			sleep $delay
			hastctl role secondary ${disk} 2>&1
			if [ $? -ne 0 ]; then
				logger -p $log -t $name "Omschakelen van rol naar secundair voor hulpbron ${disk} mislukt."
				exit 1
			fi
			logger -p $log -t $name "Rol van hulpbron ${disk} omgeschakeld naar secundair."
		done
	;;
esac</programlisting>

	<para>In een notendop neemt het script deze acties wanneer een knooppunt
	  <literal>meester</literal> / <literal>primair</literal> wordt:</para>

	<itemizedlist>
	  <listitem>
	    <para>De <acronym>HAST</acronym>-pools opwaarderen naar primair op
	      een gegeven knooppunt.</para>
	  </listitem>

	  <listitem>
	    <para>Het bestandssysteem onder de <acronym>HAST</acronym>-pool
	      controleren.</para>
	  </listitem>

	  <listitem>
	    <para>De pools op een juiste plaats aankoppelen.</para>
	  </listitem>
	</itemizedlist>

	<para>Wanneer een knooppunt <literal>back-up</literal> /
	  <literal>secundair</literal> wordt:</para>

	<itemizedlist>
	  <listitem>
	    <para>De <acronym>HAST</acronym>-pools afkoppelen.</para>
	  </listitem>

	  <listitem>
	    <para>De <acronym>HAST</acronym>-pools degraderen naar
	      secundair.</para>
	  </listitem>
	</itemizedlist>

	<caution>
	  <para>Houd in gedachte dat dit slechts een voorbeeldscript is om aan
	    te tonen dat alles werkt.  Het behandeld niet alle mogelijke
	    situaties en kan op elke manier worden uitgebreid of veranderd, het
	    kan bijvoorbeeld benodigde diensten starten en stoppen.</para>
	</caution>

	<tip>
	  <para>Voor dit voorbeeld hebben we een standaard UFS-bestandssysteem
	    gebruikt.  Om de tijd die nodig is voor herstel te verkorten, kan
	    een bestandssysteem met UFS-journalling of ZFS worden
	    gebruikt.</para>
	</tip>

	<para>Meer gedetailleerde informatie met aanvullende voorbeelden kunnen
	  gevonden worden op de <ulink
	    url="http://wiki.FreeBSD.org/HAST">HAST Wiki</ulink>-pagina.</para>
      </sect3>
    </sect2>

    <sect2>
      <title>Problemen oplossen</title>

      <sect3>
	<title>Algemene tips om problemen op te lossen</title>

	<para><acronym>HAST</acronym> zou over het algemeen zonder problemen
	  moeten werken.  Net als met elk ander software-product zijn er
	  momenten waarop het anders werkt dan het zou moeten.  De oorzaken van
	  de problemen kunnen verschillen, maar de vuistregel is om ervoor te
	  zorgen dat de klokken zijn gesynchroniseerd op alle knooppunten in het
	  cluster.</para>

	<para>Wanneer problemen met <acronym>HAST</acronym> worden verholpen,
	  dient het debug-niveau van &man.hastd.8; verhoogd te worden door het
	  daemon &man.hastd.8; met het argument <literal>-d</literal> op te
	  starten.  Merk op dat dit argument meerdere malen kan worden opgegeven
	  om het debug-niveau nog verder op te hogen.  Op deze manier kan veel
	  nuttige informatie worden vergaard.  Overweeg ook om het argument
	  <literal>-F</literal> te gebruiken, dat het daemon &man.hastd.8; in
	  de voorgrond zal starten.</para>
      </sect3>

      <sect3 id="disks-hast-sb">
	<title>Herstellen van de Split-brain-conditie</title>

	<para><literal>Split-brain</literal> treedt op waneer de knooppunten van
	  het cluster niet met elkaar kunnen communiceren, en beide als primair
	  zijn geconfigureerd.  Dit is een gevaarlijke situatie omdat het beide
	  knooppunten in staat stelt om incompatibele veranderingen aan de
	  gegevens te maken.  Dit probleem dient handmatig door de
	  systeembeheerder te worden gecorrigeerd.</para>

	<para>De beheerder moet besluiten welk knooppunt de belangrijkere
	  veranderingen bevat (of ze handmatig samenvoegen) en
	  <acronym>HAST</acronym> een volledige synchronisatie op het knooppunt
	  dat de kapotte gegevens heeft laten uitvoeren.  Voer hiervoor deze
	  commando's uit op het knooppunt dat opnieuw gesynchroniseerd moet
	  worden:</para>

	<screen>&prompt.root; <userinput>hastctl role init &lt;resource&gt;</userinput>
&prompt.root; <userinput>hastctl create &lt;resource&gt;</userinput>
&prompt.root; <userinput>hastctl role secondary &lt;resource&gt;</userinput></screen>
      </sect3>
    </sect2>
  </sect1>
</chapter>